1-jadval.
Maishiy xizmat ko’rsatish sohani, uning tarmoqlarini, korxonalarini
o’rganish jarayonida o’quvchilarni mazkur sohaga tegishli kasblarni
tanlashga yo’naltirish
Maishiy xizmat tarmoqlari
Aholiga uy-ro’zg`or
yuzasidan xizmat
ko’rsatish
Savdo xizmati
Umumiy ovqatlanish
xizmati
Maishiy xizmatga mansub
kasblar
* sartaroshlik
* oshpaz
82
* tikuvchi
* sanoat mollari sotuvchisi * kulinar
* xammom va kir yuvish
qabulchisi
* oziq-ovqat mollari
sotuvchisi
* qandolatchi
* teleradio ustasi
* molshunos ta`minotchi
* ofitsiant
* yotoqxona navbatchisi
* shef-oshpaz
* kassir
* oshxona rahbari
* oshxona xizmatchisi
SHu tarzda bolalarni oiladagi mehnat qilish ―ota-kasb‖ tizimidagi kasblarni
tanlashga olib keladi. Bu holat bolalarni mehnatga jalb etish asosida kasb tanlashga
qisman foydalaniladi: qishloq holatidan ko’ra – shaharda yashovchi bolalarning
yarmidan ko’pi doimiy mehnat topshirig`iga ega emaslar hamda oila sharoitidan
kelib chiqib kasb tanlashga imkoniyatlari cheklangan.
SHunga qaramasdan, oila sharoitidan kelib chiqqan holatda, bolalarga
mehnatsevarlikni shakllantirish, mehnatning hamma turi qo’lidan keladigan ish
mazmunini bajarishda mehnatga va kasb tanlashga qiziqishlarini rivojlantirish
bilan chambarchasuzviy bog`langan.Bu borada, muntazam qiziqish bolalarni
faollikka, ijodga, yaxshi sifatli natijaga erishish uchun kuch jamlashga undaydi.
Kichik yoshdagi bolalarning mehnatini tashkil qilishda quyidagilardan kelib
chiqish kerak: mehnat ular uchun quvonchli hissiyotlar bilan to’la qiziqarli jarayon
sifatida namoyon bo’lishi lozim.
Kasbga yo’naltirishda mehnat resurslarini hududiy xususiyatlarini hisobga
olmaslik natijasida bir necha kamchiliklarga yo’l qo’yilishini kuzatishimiz
mumkin:
1. O’quvchilar u yoki bu kasbdagi odamga munosabatni kasbning o’ziga
bo’lgan munosabat bilan bir xil deb qaraydilar. Muayyan odam, uning yuksak
ma`naviy xislatlari, aql-farosati, dadil ishlari o’quvchiga ma`qul bo’ladi. Bunday
qoyil qolish beixtiyor sevimli qaxramon shug`ullanayotgan ishga ham o’tiradi.
Binobarin, o’smir unga taqlid qilish yo’lidagi muddaosiga qandaydir axloqiy
83
xislatlardagina unga o’xshash bo’lishni emas, balki o’zini ham ana shu kasbga
bag`ishlashni istaydi. Bunda o’quvchi o’sha ma`naviy fazilatlar boshqa ishda ham
namoyon bo’lishi mumkinligi haqida o’ziga ko’pincha hisob bermaydi. Badiiy
adabiyotlardagi, kinofilmdagi qahramonlar ko’pincha ana shunday munosabatni
tug`diradi, tanish-bilishlaridan, qarindosh-urug`lardan birontasi, chunonchi
o’qituvchilar taqlid qilish uchun ko’pincha namuna bo’lib xizmat qiladilar.
Taqlid qilish uchun o’qituvchi namuna bo’lgan chog`da o’quvchi unga
bo’lgan yaqinligi, mehribonligi u o’qigan fanga ham tadbiq etadi. SHunday ham
bo’ladiki, masalan, o’quvchida biologik fanlarga bo’lgan qiziqish, havas aniq
-ravshan ko’rinib turadi, lekin unga adabiyot o’qituvchisi yoqqanligi uchun u
o’zining butun fikr-zikrini adabiyot bilan bog`laydi.
2. O’quv fanini kasb bilan bir xil deb tushunish. O’smir maktabdagi fanlarni
o’zlashtirishdagi muvaffaqiyatlariga asoslanib, ko’pincha bo’lg`usi kasbni
belgilaydi. O’quvchiga adabiyot yoqib qolgan bo’lsa, bu u adabiyotni amaliy
jihatdan qo’llanish bilan bog`liq bo’lgan kasblar to’g`risida tasavvurga ega
bo’lmasa ham adabiyot mening sevgan fanim, deydi. U kasbni emas, balki
bilimning o’zini qiziqturuvchi sohasinigina tanlaydi, bu sohada nimani
istayotganini va nima qilish mumkinligini mutlaqo tasavvur qilmaydi.
3. Kasbni tashqi jihati bilangina qiziqish. O’smirlarni romantika bilan
yo’g`rilgan kasblar qiziqtiradi. Ular uchuvchi, geolog, ixtirochi bo’lishni orzu
qiladilar. Bu - mutlaqo tabiiy hol, albatta. Lekin o’quvchilar ko’pincha o’zlarini
qiziqtirayotgan kasblarning faqat romantik jihatlarinigina ko’rib, shu kasblarga xos
bo’lgan qiyinchiliklarni bilmaydilar.
CHunonchi, geolog kasbida o’quvchilarni ko’pincha sayohat qilish
imkoniyati qiziqtiradi, ammo ular geologning kundalik og`ir ishini: uzoq vaqt
davomida
mashaqqatli
kuzatishini,
juda
aniq
o’lchashlar
bilan
shug`ullanishzarurligini, turli joylarda o’sha bir xil qidiruv ishini oy sayin
takrorlash kerakligini esdan chiqarib qo’yadilar yoki bilmaydilar.
O’quvchi kasbi esa ko’pincha turli jasoratlar, odatdan tashqari tez parvozlar,
qahramonona qutqaruv ekspeditsiyalari, dadil uchishlar va shu kabilar haqidagi
84
tasavvurlar bilan bog`langan. Holbuki, uchuvchilar avvalo va hammadan ko’proq
yo’lovchi, yuk va bagaj tashish bilan shug`ullanadilar, o’quvchining faoliyati esa
shoferning ishini eslatadi.
O’quvchilar u yoki bu kasb to’g`risidagi o’z romantik tasavvurlarigagina amal
qilib, kasb egallashga o’zlarini jiddiy tayyorlamaydilar va natijada maxsus o’quv
yurtlarida yoki tajribada kasb qiyinchiliklariga duch keladilar.
4. Mehnatning aqliy mazmuni aqliy mazmuni ba`zi kasblarda, ayniqsa
ommaviy kasblarda o’sish imkoniyatlari haqidagi noto’g`ri tasavvurning
mavjudligi navbatdagi kamchilikdir. YOshlarimiz, odatda, engil yo’llarni
qidirmaydilar, balki ma`naviy xislatlarni, qobiliyatlarni, mahoratni rivojlantirish
mumkin bo’lgan joylarda ishlashga harakat qiladilar. Bu esa juda soz, albatta.
Lekin ayni shu sababdan maktab o’quvchilari jamiyatga zarur bo’lgan kasblar
ijodiy, aqliy jihatdan o’sish uchun etarli darajada imkoniyat bermaydi, deb ana
shunday kasblarni ko’pincha e`tiborsiz qoldiradilar. Kiyim tikishda zo’r qobiliyat
ko’rsatayotgan qiz qanday bo’lmasin shifokor bo’lishni orzu qilishini, dastgohda
yuksak mahorat bilan ishlayotgan yigit tokarlik kasbi haqida eshitishni ham
istamayotganligi singari faktlarni ayni shu narsa bilan izohlash mumkin.
5. O’z qobiliyatlariga to’g`ri baho bera bilmaslik. O’quvchi biron ishni ado
etishi uchun o’zida ko’proq qanday qobiliyat borligini ko’pincha aniqlay olmaydi,
maktab esa bu borada unga kam ko’maklashadi. Biroq hamma joyda uning oldida
barcha yo’llar ochiq ekanini, hammadan ko’ra ko’proq qiziqarli bo’lgan narsalarni
qilish lozimligini unga ta`qidlayodilar. SHu boisdan kasbni umuman u tanlaydi: o’z
xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olmay, ko’proq yoki kamroq yoqadimi,
baribir ma`lum kasbni tanlab oladi.
SHunday hollar ham bo’ladi, o’smir chizgan surat va rasmlar o’rtamiyona
bo’lsa ham u zo’r berib rassom bo’lishga yoki matematikani yaxshi bilmasa ham
texnika ta`lim muassasalariga kirishga harakat qiladi.
Afsuski, bunday holda kam emas. Ana shunday yoshlar turmushda
omadsizlarni, notavon xodimlarning paydo bo’lishiga olib keladi.
85
6. O’quvchilarning bu yoki bu kasbga zid bo’lgan o’z jismoniy xususiyatlari
va nuqsonlarini nazar-pisand qilmaslik. Masalan, mayda ish (soat zavodida, aniq
asboblar zavodida va shu kabi joylarda) bilan bog`liq kasblar uchun ko’rish
organining zaifligi, transportda ishlash uchun to’g`ri kelmaydigan daltonizm
xastaligi, o’smir geolog bo’lishni xoxolasa ham lekin yuragining zaif bo’lishi,
radiolokatsiyada ishlashni tanlagan yoshlarning eshitish borasidagi kamchiligi,
dengizda suzish va erdagi transportning ba`zi turlarini va shu kabilar ana shunday
kamchiliklar jumlasidandir. O’smirlar o’zlari tanlagan kasblarga to’g`ri
kelmaydigan bu nuqsonlarini bilmasliklari oqibatida mos bo’lmagan kasblar
bo’yicha ishga yoki tegishli o’quv yurtlariga qabul qilmaganlarida juda ham xafa
bo’ladilar, tushkunlikka tushadilar.
7. O’rtoqlarining ta`siri bilan kasb tanlash. O’quvchi o’z istaklarini ro’yobga
chiqarishni o’ylab ham ko’rmagan bir paytda uning sinfdosh o’rtoqlari kasb tanlash
haqida fikr yuritadilar. O’quvchi bunda o’rtoqlaridan ajralib qolishni xohlamaydi,
chunki ularning orzulari yorqin, jozibalidir. SHu tariqa ―men ular bilan birga
bo’laman, chunki menga baribir‖ deydi. Keyinchalik esa u qiynala boshlaydi, azob
chekadi: noto’g`ri kasb tanlaganiga pushaymon bo’ladi, o’zini qiziqtirmagan,
o’ziga yoqmagan kasbda ishlayotganidan xafa bo’ladi.
8. Tasodifiy sabablar ta`siri ostida kasb tanlash. Ba`zi o’smir mexanika zavodi
xonadonimizga yaqin bo’lgani uchun slesar bo’lib ishga kirdim, deydi. Ammo o’zi
bu kasbni uncha yoqtirmaydi. Pedagogika kasb-hunar kollejiga kirishga tanlov
uncha katta bo’lmaganligi uchun o’sha bilim dargohida o’qishga o’qishga qaror
qildim, deyishadi ayrim yoshlar. Biroq ular o’qituvchi bo’lishni hayoliga ham
keltirmagan bo’ladilar. Ba`zi yigit yoki qiz; laborant bo’lib ishga kirdim, chunki
tanishlarim yordam qildi, deyishadi. Lekin bu ishning o’ziga manzur
bo’lish-balmasligini sira ham o’ylashmaydi.
O’smirlarning etarli darajada tajribaga ega bo’lmaganliklari va katta yoshdagi
kishilarning durust, malakali yordam bermaganliklari oqibatida kasb tanlashdagi
bunday xatorlari oldini qanday qilib olish mumkin?
86
Bunga faqat bir xil javob berish mumkin: bu borada katta yoshdagi kishilar bir
maqsadga qaratib, mutassil, malakali yordam berishlari kerak. O’smirlar esa ana
shu yordamga tayanib, kelgusidagi hayot yo’li to’g`risidagi masalani mustaqil hal
qilishari lozim. Ommaviy maktab sharoitida ana shunday yordamni tashkil qilib,
uning quyidagi asosiy vazifalarini nazarda tutish kerak.
- V-IX sinflarning o’quvchilarida kasb tanlash masalasiga jiddiy va
mas`uliyatli munosabatda bo’lishni tarbiyalash;
- o’smirlarning qiziqishlari va qobiliyatlarini, fiziologik va psixologik
xususiyatlarini hamda imkoniyatlarini o’rganish, har bir o’quvchi o’z hayotini
bag`ishlashni istaydigan faoliyat sohasini belgilab olishida unga yordamlashish;
- V-IX sinflarning o’quvchilari ana shu sinflarda to’rt yil mobaynida ta`lim
olgan chog`larida ularni xalq xo’jaligimizning asosiy kasblari bilan asta-sekin
tanishtirish, ularda asosiy kasblarning sohibi bo’lgan odamlar faoliyatining
xususiyatlari to’g`risida to’g`ri tasavvurlarni shakllantirish, hozirgi vaqtda davlat,
viloyat, nohiya g`oyat muhtoj bo’lgan ommaviy kasblarga katta qiziqish uyg`otish
lozim. Buning uchun har bir o’quvchining qiziqtiradigan kasb bilan chuqur
tanishtirish, tanlab olinadigan mehnat sohasida muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarur
bo’lgan malaka va xislatlarni hosil qilish, shu kasbga barqaror qiziqishni tanlagan
faoliyatga o’xshash bo’lgan ishda o’z imkoniyatlarini maktabdayoq tekshirib
ko’rish istagini tarbiyalash yuzasidan puxta ishlashni tashkil qilish zarur.
Korxona va tashkilotlar, jamoa xo’jaliklari va davlat xo’jaliklari mustaqil
iqtisodiy munosabatlarni o’tishi va ularni mulkchilikning muayyan turi tashkil
qilinishi hamda ishning boshqa shakllar joriy etilishi tufayli kasbga yo’naltirish
muammolariga munosabatlarni o’zgartirish to’g`risidagi masala ham ko’ndalang
bo’lib qolyapti. SHunga muvofiq tarzda kasbga yo’naltirish vazifasi va V-IX
sinflarda o’quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash ishi ham boshqacha tashkil
etilishi lozim. Bunda barcha o’quvchilar kasblar bilar keng va puxta tanishtirilishi,
qobiliyatlari va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq ularning muayyan faoliyat turiga
bo’lgan barqaror qiziqishlarini aniqlash, kasbga oid guruh tarzida va yakka tartibda
maslahatlar o’tkazish, IX sinfni tamomlagandan keyin maxsus o’quv yurtlariga
87
o’qishga kirishni xohlovchi yoshlarning o’quv yurtlarini tanlashida ko’maklashish
lozim.
X-XI sinflarda kasbga yo’naltirish ishi davom etadi, chuqurlashtiriladi va
tobora ko’proq tabaqalashtiriladi.
YAngi iqtisodiy tafakkur hukm surgan hozirgi sharoitda kasbga
yo’naltirishida tarbiyaviy yondashuvning asosiy xususiyatini va bu sohada olib
borilayotgan ishni umuman shaxsni shakllantirish ishini bir qismi, deb hisoblash
kerak. Darhaqiqat kasb tanlash real voqelikdan ajralgan tasodifiy faoliyat emas.
Yigit va qizning qanday qarorga kelishi va ular bu qarorni qanday qabul qilishi
ko’pgina omillarga: damiyatning kadrlarga bo’lgan talab-ehtiyojlari muhimligiga,
mazkur joyga ish kuchiga bo’lgan talablarga va ish sharoitlariga, xalq xo’jaligi
uchun mutaxassislar tayyorlaydigan o’quv yurtlarining mavjudligiga va ular
tanlovlarning kattaligiga bog`liq. O’quvchilar aloqada bo’lmayotgan odamlarning
ta`siri ham katta ahamiyatga egadir. O’smirlarning hayot yo’lini belgilab berishda
ota-onalarining roli naqadar katta ekanligi hammaga ma`lum. Ko’pincha
o’quvchilar u yoki bu ishga do’stlari, o’rtoqlari, qarindosh-urug`lari,
tanish-bilishlarning maslahati bila ukiradilar. Bu borada maktabning ta`siri ham
kam emas. Nihoyat o’quvchilardan so’rash ko’rsatganidek, bu sohada ijtimoiy
axborot vositalari: vaqtli matbuot, radio, televedinie, adabiyot katta rol o’ynaydi.
| 