79
§ 7. KASBGA YO’NALTIRISHDA MEHNAT RESURSLARINI
HUDUDIY XUSUSIYATLARINI ANIQLASH HAMDA TA`LIM
JARAYONIGA TADBIQ QILISH
O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning o’z modelini, ya`ni
islohotlarni ravon va bosqichma-bosqich amalga oshirishga asoslangan modeli
ishlab chiqilgan. U ko’pchilik mamlakatlarning bozor
munosabatlariga keskin
o’tishi va davlatning iqtisodiyotga minimal aralashuviga asoslangan modelidan,
shuningdek minimal darajada iqtisodiyotni demokratlashtirish bilan davlatning
iqtisodiyotga minimal aralashuviga asoslangan modelidan farq qiladi. O’zbekiston
modeli iqtisodiy masalalarda davlatning faol ishtirok etishi zarurligi va bozor
hamda
demokratik
o’zgarishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish
kontseptsiyalariga asoslanadi.
O’zbekistonda davlatga bir vaqtning o’zida bosh
isloxotchilik va jamiyat
ijtimoiy xayotining barqarorligini ta`minlovchi hamda kafolatlovchi bosh rol
berilgan. Respublikada davlatning roli bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda ham,
shuningdek iqtisodiy o’zgarishlarning salbiy oqibatlaridan aholini muhofaza
qilishda ham ko’zga tashlanmoqda. Kuchli ijtimoiy siyosat o’tish davrida bosh
80
masalalardan biri deb e`lon qilingan. Islohotning birinchi bosqichi uchun
aholini
ijtimoiy muhofaza qilishga ajratilgan harajatlar miqdori respublika byudjetining
deyarli uchdan bir qismini tashkil etdi. Biroq bozor tomon siljigan sari ushbu
muxofazaning mexanizmlari va nufuzi o’zgarmoqda. har bir konkret davr uchun
o’zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda ijtimoiy moslashuv
choralari qayta ko’rib chiqildi. Bu sohadagi kelajak strategiyasi aholini ijtimoiy
muhofaza qilishning
keng qamrovli tizimidagi, ijtimoiy kafolatlarni tizimiga
asta-sekin o’tishi, shuningdek aholini davlat dotatsiyalari va subsidiyalari olishdan,
xususiy biznes sohasida daromadlar olish imkoniyatlariga yo’naltirish ko’zda
tutiladi.
Islohot boshlangandan buyon o’tgan davr ichida O’zbekiston aholisi 2700
ming kishiga (12,9 %) ko’paydi. Umumiy o’sishning deyarli to’rt qismi qishloq
aholisiga to’g`ri keladi, uning solishtirma og`irligi 59,9 % dan 62,1 % ga o’sdi.
Andijon, Qashqadaryo, Samarqand va Surhodaryo viloyatida 70 % ni tashkil etadi.
Qolgan viloyatlarda 50 % dan 69 % gacha o’zgarib turadi. Respublikada ayollar
soni erkaklar soniga nisbatan 101,7 % tashkil etadi.
90 yillarda o’sish sur`ati pasaydi, ko’payish yuqoriligicha qoldi. Tug`ilish
ko’rsatkichi ham pasaymoqda. 1997 yil 26% tashkil etdi. 1996 yili ko’zda tutilgan
iqtisodiy o’sish demografik tendentsiyalarning o’zgarishi ham o’z ta`sirini
ko’rsatdi. SHahar aholisi o’sish sur`ati ko’payib, qishloqniki pasaya bordi. Tashqi
migratsiya qisqardi, nikohlar soni o’sa boshladi. Orolbo’yi regionining og`ir
ahvolda ekanligini ta`kidlash joiz. Ekologik omilning salbiy ta`siri ilgari faoliyat
ko’rsatgan ishlab chiqarish turlarini hamda ish o’rinlarini
qisqartirishga olib
kelmoqda, chunki dengizning mavjudligi bilan bevosita bog`liq bo’lgan mazkur
ekosistema uchun an`anaviy hisoblangan hunarmandchilik va boshqa tarmoqlar
yo’qolib bormoqda. 1997 yili regionning mehnat birjasida 6,1 ming kishi ro’yxatga
olingan.
1997 yilning oxirida O’zbekistonda mehnatga layoqatli yoshdagi aholining
solishtirma salmog`i 49,5% ni (11,4 mln.kishi), 16 yoshgacha bolalar va o’smirlar
– 42,8% ni (9,9 mln.kishi) nafaqa yoshdagi shaxslar 7,7 % ni (1,8 mln. kishi)ni
81
tashkil etdi. YOshlarning 9 yillik maktabdan so’ng kasb-hunar kollejlari va
akademik litseylarda 3 yil ta`lim olishlari
majburiy belgilanganligi, mehnatga
layoqatsiz yoshni 18 yoshga olib keldi. Bu o’z navbatida mehnat bozoridagi
vaziyatni birmuncha kamaytirishi mumkin. 1997 yilda mehnatga layoqatli
fuqarolar soni 1991 yilga nisbatan 1592.1 ming kishiga (15,7 %) o’sgan. Bu
o’sishning yarmidan ko’prog`i (863,1%) oxirgi 3 yilga to’g`ri keladi. Bundan
vaziyat xozirgi kunda mehnat bozorida ba`zi bir keskinliklarni, kadrlar tayyorlash
sohasi uchun esa qo’shimcha vazifalarni keltirib chiqaradi.
Respublikamizda mehnatga layoqatsiz yoshdagi
shaxslar sonining katta
miqdorda ekanligi, daromadlar, samarali bandlik, ijtimoiy sug`urta kafolatlarini
ta`minlashga
asoslangan, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish zarurligini belgilab
berdi.
Bu borada bolalarni bo’sh vaqtlarida turli faoliyatlarga jalb qilib, ularni
ko’rgazmalarga, muzeylarga borishni tashkil qilib, ota-onalar o’z farzandlarini oila
sharoitidan kelib chiqqan holda qavmu-qarindoshlar, amaki-tog`alar, amma-xolalar,
aka-ukalar, opa-singillar hamda mahalla-qo’shnilarni mehnat-kasblari bilan
tanishtirishlari lozim. SHu bilan oiladagi o’g`il-qizlar, o’z
kuchlarini va
qiziqishlarini hisobga olgan holda mavjud ishlarni ―sinab ko’rish‖ tamoyiliga
binoan bajarishlari maqsadga muvofiqdir.
