8
holda tabaqalashtirilgan yondashuvni inkor etmaydi. Qobiliyatlarning namoyon b’lishi uchun esa
inson ko‘p mehnat qilishiga to‘g‘ri keladi.
O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olib uni ilk yoshidan boshlab to‘g‘ri tashkil
qilish va yo‘naltirish muhim pedagog vazifadir. Aks holda bola rivojlanishida orqada qolishi
seziladi.
Misol uchun, bolani ilk yoshidan boshlab musiqiy tovushlarning balandligi bo‘yicha
tushuncha berilmasa u yetti yoshida bu vazifalarni uddalay olmaydi.
Musiqaviy rivojlanishning muhim xususiyatlari quyidagilardir:
- eshitish sezgisi, musiqaviy eshitish qobiliyati;
- har xil xarakterdagi musiqalarga emotsional munosabatning sifati va darajasi.
Qo‘shiq kuylashda, musiqaviy ritmik harakatlar bajarishda oddiy ko‘nikmalar quyidagicha
hosil bo‘ladi:
✓
Birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarning ovoz diapazonini aniqlash va uni kengaytirib
borishga alohida e’tibor berish lozim. Boshlang‘ich sinflarda ko‘pgina o‘quvchilarning ovoz
diapazoni, birinchi oktava «lya» dan yuqoriga o‘tmaydi. Zero, dasturdagi qo‘shiqlarning
diapazoni birinchi oktava «do» dan uchinchi oktava «do» gacha ko‘tariladi. Natijada, o‘quvchilar
qo‘shiqni bu pardalarda noto‘g‘ri ijro etadilar yoki umuman ayta olmaydilar. Shu tufayli
o‘quvchilarni ikki guruhga ajratish, ya’ni ovozi yuqori pardalarni ololmaydigan o‘quvchilar jim
eshitishlari qolganlari kuylashi talab qilinadi. Shuningdek, ikki ovozga ajratish o‘quvchilarga
qo‘shiq o‘rgatishda qo‘l keladi. Har bir guruh ovozining alohida kuylashi o‘quvchilarni ko‘p
ovozlikka tayyorlab boradi va ularda mustaqillik hissini tarbiyalaydi.
✓
Ikkinchi sinf o‘quvchilari o‘zlarining psixologik-fiziologik xarakteriga ko‘ra birinchi
sinf o‘quvchilariga o‘xshash bo‘ladi. Qo‘shiq, raqs, marsh janrlarining
musiqiy xususiyatlarini
farqlash kabi tushunchalar hosil bo‘ladi. Qo‘shiq kuylashga e’tibor kuchayadi, o‘qituvchi ovozi
va cholg‘u asbobi ovoziga tayanib o‘quvchilarni ikki guruhga bo‘lib, kuyning bir jumlasini
ketma-ket ijro etishdan ikki ovozlik hosil qilib qo‘shiqlar o‘rgatadi. Do
1
-Re
2
diapazonidagi bir va
ikki ovozli qo‘shiqlar kuylatiladi. Musiqa xarakteri va janr ifodalarini anglash va tasvirlashda
musiqali-ritmik harakatlardan va o‘quvchilar cholg‘u asboblaridan keng foydalaniladi.
O‘quvchilar o‘zbek xalq qo‘shiqlari va cholg‘u asboblari hamda kompozitorlar ijodi bilan
tanishtiriladi.
✓
Uchinchi sinf o‘quvchilari o‘zlarining psixologik xarakteriga ko‘ra 1-2 sinflardan
sezilarli darajada farq qiladi. Ikkinchi sinfda olingan bilim va malakalar musiqa qonuniyatlariga
doir yanada aniqroq nazariy bilimga aylanadi. Ularning diqqat-e’tiborlari turg‘un,
nutqi ravon
bo‘ladi, ovoz apparatlari shakllangan bo‘lib ikki ovozli asarlarni kuylash malakasiga ega
bo‘ladilar. O‘quvchilarning musiqa darsiga bo‘lgan qiziqishlari yanada ortib boradi.
✓
To‘rtinchi sinfda o‘quvchilar psixologik jihatdan hayotiy tajribaga boy, fanlarga
qiziquvchan bo‘ladilar. Diqqat-e’tibori teran, jiddiy bo‘lgan masalalar ustida fikrlash, hajmi
jihatidan kattaroq bo‘lgan musiqiy asarlarni ham eshitishga qodir bo‘ladilar. Taqqoslash, izlanish
jarayonida ikki ovozli qo‘shiqlardan jo‘rsiz (a’capella) asarlaridan
foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Musiqa tinglash jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga o‘zbek xalq musiqasi va uning
ijtimoiy-tarixiy ahamiyati, o‘zbek xalq musiqasining qardosh xalqlar musiqasi bilan yaqinligi va
o‘xshashligi haqida ma’lumot berishi lozim. Bundan tashqari musiqiy to‘garaklarga
o‘quvchilarni jalb etish, dastalar (ansambl) tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
✓
Beshinchi sinfda tayanch ta’lim bosqichi boshlananib, o‘quvchilarning psixologik
tomonlari ancha o‘zgargan bo‘ladi. Ular diqqat-e’tiborli, fanlarga nisbatan qiziqish, izlanish,
o‘zining sevgan mashg‘uloti mavjudligi bilan farq qiladi. Fikrlash birmuncha rivojlanganligi
sababli, ko‘rgazmali quroldan ko‘ra, so‘z orqali mantiqiy idrok qobiliyatlari rivojlana boshlaydi.
Ammo vokal-xor malakalari, ovoz diapazonlari notekis bo‘ladi. (birinchi ovoz Do
l
-mi
2
, ikkinchi
ovoz Do
l
(si kich)-Do
2
(re
2
) diapazonlarida bir va ikki ovozli qo‘shiqlar kuylash).
Shu sababli
ularda sof unison ansambl ikki ovozda kuylash ishi murakkab amalga oshadi.
✓
Oltinchi sinflarda o‘quvchilarda o‘spirinlik davri boshlanib, ular tabiat va hayot
qonunlariga jiddiy qiziqadilar. Psixologik-fiziologik jihatdan organizmda faol o‘zgarishlar ro‘y
beradi. Bo‘yining o‘sishi, ovozining o‘zgara borishi, fanlarga qiziqishi va mustaqil fikr yurita
9
olish qobiliyatlari rivojlanadi. Natijada bosh miya yetarli darajada ozuqa ololmay horg‘inlik
holatlari ro‘y beradi. Bu davrda o‘qituvchi ularga jiddiy va mehribon munosabatda bo‘lishi,
do‘stona suhbatlashishi talab etiladi.
✓
Yettinchi sinf o‘quvchilarida psixologik-fiziologik jihatdan ayrim o‘zgarishlar paydo
bo‘ladi, emotsional holatlari, darsga nisbatan horg‘inlik alomatlari paydo bo‘ladi. Dars davomida
o‘quvchilarning kayfiyatlari o‘zgarib turadi. Mazkur holatda dars maqsadlariga erishishning
yagona sharti sinfdagi har bir bolani yaxshi o‘rganib, dars
mazmunini yuksak musiqaviy
darajada olib borishdan iboratdir. Bu davrda ko‘pchilik o‘quvchilarda mutatsiya davri avj oladi,
shunga qaramasdan ovozlar jarangdor yangraydi. O‘qituvchi ularning ishchi diapazonini
toliqtirmasligi va qo‘shiq kuylash miqdorini buzmasligi lozim.
O‘quvchilarni musiqa yordamida tarbiyalashda asosiy vazifa, ularga o‘zbek musiqasining
butun rivojlanish tarixi davomida to‘plangan barcha musiqa madaniyati boyliklarini yetkazish,
ular onggiga singdirish lozim. Zotan, shu jarayonda milliy asoslar kichik yoshdagi
o‘quvchilarning musiqiy qobiliyatlarini o‘stirishda tabiiy va qulay zamin hisoblanadi.
Xalq musiqa san’ati o‘zining tuzilishi va ijrochilik uslubi bilan ikki turga bo‘linadi:
1.
Ommaviy xalq kuy va qo‘shiqlar.
2.
Og‘zaki an’anadagi kuy va qo‘shiqlar.
