“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
158
o‘qituvchilarini yangi metodikalar asosida qayta tayyorlash bo‘yicha umummilliy loyiha boshlanishini e’lon
qilishi malaka oshirish jarayonini tubdan isloh qilish mavzusini yanada mustahkam g‘oyaga aylantirmoqda
[6].
O‘qituvchini uzluksiz kasbiy rivojlantirishga shu nuqtayi nazardan qaralganda, o‘qituvchilarning
bilim, ko‘nikma, malaka va kompetentliliklariga qo‘yilgan davlat talablari har bir fan kesimida alohida
ko‘rsatilganligi, ushbu talablarni amalga oshirishda ularning ijodkorligi, tanqidiy fikrlashi, o‘z ustida
ishlashi, kasbiy rivojlanishda, shaxsiy samaradorlikka erishishda tizimli ishlar yo‘lga qo‘yilayotgan bo‘lsa-
da, biroq ba’zan o‘qituvchining ruhiy barqarorligi, turli xarakterdagi o‘quvchilar bilan ishlay olishi –
psixologik
kompetentligi, pedagog xodimlar tomonidan olib borilayotgan ishlar ko‘lamida mas’uliyatni his
etmaslik holatlaridan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi.
Shu o‘rinda uzluksiz kasbiy rivojlanish terminiga to‘xtalib o‘tsak, ushbu atama ta’lim oluvchilarning
professional vazifalari doirasidagi bilim, ko‘nikma, malakalarini muntazam oshirib borishni nazarda tutadi.
Tadqiqot ishimiz misolida umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilarining deviant xulqli o‘quvchilar bilan
ishlashda o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish, o‘z-o‘zini namoyon qilish, mustaqil bilim olish, idroki,
tafakkuri, kasbiy qiziqishlarini rivojlantirish, konsultativ va innovatsion faoliyatga turg‘un motivatsiya
shakllanishini nazarda tutuvchi qisqa muddatli, muammoli, mualliflik o‘quv kurslarini taklif etish ularning
bilim sifati, jumladan, o‘quvchilar bilan ishlash samaradorligining yanada ortishiga xizmat qilmoqda.
1984-yilda YUNESKO tomonidan ishlab chiqilgan “Uzluksiz kasbiy rivojlantirish” (keyingi
o‘rinlarda – UKR) konsepsiyasida UKR tushunchasining o‘ziga xos izohini ifodalovchi quyidagicha ta’rif
berilgan: “ta’lim tizimida yoki undan tashqarida hayotning turli davrlarida ro‘y beradigan,
bir-birini
to‘ldiradigan, bilim olishga, shaxs qobiliyatlarini rivojlantirishga, shu jumladan, o‘rganish va kasbiy
vazifalarni bajarish uchun tayyorlashga qaratilgan ongli harakatlar yig‘indisidir” [16]. Bugungi kunga kelib,
respublikamizda xalq ta’limi tizimidagi islohotlar natijasida umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘qituvchilarini
uzluksiz kasbiy rivojlantirish zarurati yanada ortdi. Jahondagi zamonaviy ta’lim integratsiyalashuvi
jarrayonlarining kuchayishi bilan bir qatorda, O‘zbekistonning innovatsion rivojlanish
vazifalari pedagog
xodimlar malakasini oshirish tizimining raqobatbardoshligini ta’minlash uchun alohida talablar qo‘ymoqda.
Ilmiy adabiyotlar tahlili va o‘rganishlar natijasida qanchalik ko‘p islohotlar o‘tkazilmasin, milliy
pedagogikada malaka oshirish jarayoni tinglovchilarini deviant xulqli o‘quvchilar bilan ishlashga yo‘naltirish
tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmaganligining guvohi bo‘lindi. Shuningdek, tadqiqot manbasi hisoblangan
malaka oshirish, ya’ni uzluksiz kasbiy rivojlanish sohasida keyingi yillarda olib borilgan islohotlar hamda
ilmiy izlanishlar ularning ahamiyatli jihatlarini batafsil bayon qilish lozim, deb hisobladik.
Mazkur yo‘nalishdagi vazifalar ijrosini samarali ta’minlash maqsadi hamda amalga oshirilajak ishlar
mexanizmi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi PF–6108-sonli “O‘zbekistonning
yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
Farmonida o‘z aksini topgan deb xulosa qilinsa o‘rinli bo‘ladi [1]. Xususan, mazkur Farmonda belgilangan
quyidagi asosiy yo‘nalishlar xalq ta’limi xodimlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini yangi sifat
bosqichiga olib chiqish imkonini beradi hamda yetaklovchi funksiyani bajaradi:
-mamlakat taraqqiyoti uchun yangi tashabbus va g‘oyalar bilan maydonga chiqib,
ularni amalga
oshirishga qodir bo‘lgan, intellektual va ma’naviy salohiyati yuksak yangi avlod kadrlarini tayyorlash, ta’lim
tashkilotlari bitiruvchilari zamonaviy kasb egalari bo‘lishlari uchun ularda zarur ko‘nikma va bilimlarni
shakllantirish;
-dunyo miqyosidagi bugungi keskin raqobatga bardosh bera oladigan milliy ta’lim tizimini yo‘lga
qo‘yish, darslik va o‘quv qo‘llanmalarini zamon talablari asosida takomillashtirish, ularning yangi avlodini
yaratish, o‘quv dasturlari va standartlarini optimallashtirish;
-pedagog xodimlarning kasbiy mahorati va faoliyat samaradorligini muntazam oshirib borish uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratish, malaka oshirish tizimini “hayot davomida o‘qish” tamoyili asosida
takomillashtirib borish;
-zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llagan holda ta’limni boshqarishni
avtomatlashtirish va har tomonlama tahlil qilib borish tizimini yaratish, elektron resurslar hamda masofaviy
ta’limni yanada rivojlantirish, ta’lim oluvchilar o‘rtasida IT sohasidagi kasblarni ommalashtirish;
-ilm-fanni iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylantirish, ilmiy tadqiqotlar ko‘lamini
kengaytirish, iqtidorli yosh olimlarning innovatsion faoliyatini rag‘batlantirish,
mavjud ilmiy tashkilotlar
salohiyatini yanada mustahkamlash va rivojlantirish;
-ta’lim tizimiga yuqori samarali xalqaro amaliyotni joriy etish, respublika ta’lim tashkilotlarini nufuzli
xalqaro reytinglarga kiritish bo‘yicha tizimli ishlarni amalga oshirish.
Shuningdek, respublikamizda “Kasbiy malakalar, bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish milliy
tizimi”ning institutsional tuzilma tarzida shakllantirishga doir harakatlarning boshlanishi ham ta’lim sifatini
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
159
oshirish, mehnat bozorining talablari yoki istiqbollariga mos kasblarga o‘qitish hamda malakali kadrlarni
tayyorlashdan iborat bo‘lgan butun ta’lim jarayonini yangilash zaruriyatini dolzarblashtiradi. Shu maqsadda
qabul qilingan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 31-dekabrdagi PQ–4939-sonli
“Malakalarni baholash tizimini tubdan takomillashtirish va mehnat bozorini malakali kadrlar bilan
ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorini ta’lim sohasida navbatdagi
burilish nuqtalaridan biri
sifatida ta’kidlash mumkin. Qarorda belgilangan, “ta’limning eng past darajasiga qo‘yiladigan talablarni
bekor qilgan holda, har bir lavozim va kasb bo‘yicha malaka doirasiga muvofiq malaka darajasiga talablar
kiritilishi”, ularni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish majburiyati o‘qitish tizimini o‘zgartirish,
jumladan, o‘qituvchilarning kasbiy malakalarini o‘stirishga doir yondashuvlarni zamonaviylashtirish
lozimligini ko‘rsatadi [3].
Jumladan, yuqoridagi Qaror avvalroq qabul qilingan ikkita muhim hujjatning, ya’ni “O‘zbekiston
Respublikasi Milliy malakalar ramkasi” hamda “Kasbiy malakalar, bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish
milliy tizimi to‘g‘risidagi Nizom”ning amaliyotga kiritilish jarayonlarini yanada mustahkamladi [5].
Yuqorida keltirilgan hujjatlardagi vazifalarning ijrosini ta’minlash uchun “Umumiy o‘rta ta’lim maktab
o‘qituvchisining kasb standarti” ishlab chiqildi. Muhimi shundaki, o‘qituvchi faoliyatini baholashga
qaratilgan kasb standarti mazmunida “O‘qituvchi tarbiyaviy ishlarni ta’lim oluvchilarning rivojlanishiga va
ijtimoiy me’yorlar shakllanishiga ko‘maklashuvchi turli shakllarda tashkil etadi”, “O‘qituvchi tarbiyaviy
faoliyatni qadriyatlarni rivojlantirib va tarbiyaviy ishlarni interfaol shakl va usullarini qo‘llab olib boradi”,
“O‘qituvchi barcha o‘quvchilar uchun psixologik va jismoniy xavfsiz muhitni yaratadi” kabi kompetensiya
standartlarini o‘z ichiga oluvchi katta mazmunni o‘zida aks ettirgan. Bunday talab o‘qituvchining o‘quvchi
tarbiyasi bilan olib borayotgan faoliyatining yanada muhimligini bildiradi [7].
Zamonaviy yondashuv hamda o‘zgarishlarni o‘zida jamlagan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2021-yil 25-yanvardagi PQ–4963-son “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida belgilangan
vazifalar xalq ta’limi xodimlarining malakasini oshirish borasidagi tom ma’nodagi yangiliklarga qaratilgan
huquqiy-me’yoriy hujjat bo‘ldi, desak o‘rinli bo‘ladi [4]. Ushbu metodologik asos bilan malaka oshirish
jarayoni davriylikdan uzluksizlikka o‘tkazildi.
2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida ham “maktablarda
ta’lim sifatini oshirish, pedagog kadrlarning bilimi va malakasini xalqaro darajaga olib chiqish” [2] maqsadi
alohida ta’kidlanib, bu borada xalq ta’limi xodimlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirib borishga ustuvorlik
qaratish, malaka oshirish turlarini kengaytirish, muqobil shakllarini iste’molga kiritish hamda o‘zaro
aloqadorligini ta’minlash orqali kutilgan natijalarga erishish muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqorida keltirilgan huquqiy-me’yoriy hujjatlar
uzluksiz kasbiy rivojlanish, malaka oshirish ta’lim
tizimiga jiddiy o‘zgartirishlar kiritish uchun metodologik asos vazifasini o‘taydi.
