1.Kirish
1.1 Mashg`ulotnio’tkazishjoyivajihozlanishi
Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,
guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, antropometriya xonasi: antropometriko’lchovasboblari(spirometr, dinamometr, tanauzunliginio’lchashga-rostomervavaznini-toroz, ko’krakqafasiningaylanasinio’lchashga-metrlenta, tonometr, fonendoskopvaboshkalar.)
1.2. Motivatsiya
Shug`ullanuvchilarningjismoniyrivojlanganliginibaholashusullarivaulardaginuqsonlarnianiqlab, korrektsiyagayo’llanmaberish, mustaqilravishdasamatoskopiyavaantropometriyanio’tkazish, jismoniyrivojlanganlikhaqidaxulosaberishkattaaxamiyatgaega. Talabatomonidano’zlashtirilganbilimvaamaliyko’nikmalarunikelajakdao’zmutaxassislikamaliyotidaishonchbilanqo’llashimkoniyatiniberadi.
1.3. Fanlararovafanlarichraaloqalar
Sporttibbiyotifanibo’yichata`limberishvertikalintegratsiyabo’yichanormalanatomiya, normalvapatologikfiziologiya, ichkikasalliklarpropedevtikasi, gorizontalintegratsiyabo’yichafakultativvagospitalterapiya, travmatologiyavaortopediya, jismoniytarbiyavaShJTfanlaribilanuzviybog`langan
2. Nazariyqism
2.1. MAShG`ULOTNINGQISQACHAMAZMUNI
Jismoniyrivojlanishnibaholash.
Sportchilardaantropometriktekshirishlarnatijasinibaholashstandartlar, o’zarobog`lash, profillar, indekslarusulibilanamalgaoshiriladi.
Standartlarusulibilanbaholash.
Shaxsningjismoniyrivojlanishinibuusuldabaholash, uningjismoniytarakkiyotiko’rsatkichlarinio’zimansubbo’lganyoshdagiguruxningo’rtachako’rsatkichlariga (M) standartlarigaqiyoslashbilano’tkaziladi. Jismoniyrivojlanishjadvallaridastandartlardaxarbiryoshvashaxsuchunaloxidajadvaltuzilganbo’lib, ularnixarbirbelgiuchuno’rtachako’rsatkichlardanbo’lishimumkinbo’lganog`ishlarniifodalaydiganurtachaarifmetik (M) vakvadratikog`ishlar (G) ko’rsatiladi. Agardashaxsningtekshirishma`lumotlariqiyoslangandabo’y, massa, ko’krakqafasiaylanasiko’rsatkichlariM-1 gamoskelsa, undashaxsningjismoniyrivojlanishio’rtachabo’ladi.
- 1 dan 2 tomongaog`ishbo’lsarivojlanisho’rtadanpast.
- 2 dan 3 gachavaundanxamkamog`ishbo’lsarivojlanishundanxampastbo’ladi. Og`ish + 1 dan 2 gachabo’lsarivojlanisho’rtadanyuqori, 2 dan 3 gachabo’lsaengyuqoridarajalirivojlanishbo’ladi. Jismoniyrivojlanganliknistandartlaryordamidabaxolashnibirdanbirkamchiligijismoniyrivojlanishningbildiruvchiko’rsatkichlarinialoxidabirbirlaribilansolishtiriladi. Rivojlanishko’rsatkichlarinibirbiribilanbog`labbo’lmaydi.
O’zarobog`lanishusuli (Regressiya).
Jismoniyrivojlanishko’rsatkichlario’zarobir-biribilanbog`likdir, shuninguchunbira`zoo’zgarsa, ikkinchisidaxamo’zgarishpaydobo’ladi.
Bubog`lanishsonjixatdankorrelyatsiyakoeffitsentibilanifodalanadi.
Korrelyatsiyakoefitsentiyordamidabirko’rsatkicho’zgarsa, ikkinchisiqanchakattalikdao’zgarishiniko’rsatadiganregressiyakoefitsentinitopishmumkin. Shaxsningjismoniytarakkiyotinikorrelyatsiyausuliningregressiyajadvalidabaxolashjismoniytarakkiyotnibaxolashdaasosiyqo’rsatkichlarmajmuida (buytana, massasi, ko’krakaylanishi) baxolashgaimkonberadi. Engasosiyko’rsatkichgavdauzunligixisoblanadi. Kolgansamotometrikko’rsatkichlarmassasinibatanolinadi. (ya`nitanamassasiniko’krakaylanasiga, gavdauzunligigamutanosibligixisobgaolinadi.) Shumaqsaddaregressiyashkalasidantekshirilayotganshaxsningbuyko’rsatkichini, shuningdekshubuyko’rsatkichigamostanamassasio’lchamitopiladi. So’ngratanamassasinibuyuzunligibilanqiyoslanadivaularo’rtasidagiayirmatopiladi. Ko’rsatkichlarnipasayishdarajasi (-) belgisiyokiko’payishi (+) belgisibo’lishimumkinbo’lganogishlarniifodalaydi, buninguchunolinganfarknimuayyanregressiyasigmasiga (G R) bo’linadi.
Morfofunktsionalxolat 3 xilme`yordabaxolanadi: Uygun, nosozvao’rtanosoz (diskarbonik).
Indeksusuli. (og`irlikbo’yindeksi).
Og`irlikni (g) da, bo’yuzunligigabo’lishyulibilanxamqilinadi.
Erkaklaruchuno’rtacha 370-400 g/sm.
Ayollaruchuno’rtacha 325-375 g/sm.
Sportchivafizkulturachilarnijismoniyrivojlanganliginibaholash.
Baxolashdauyg`un (garmonik) vanosoz (disgarmonik) o’lchamlarko’llaniladi.
Uyg`un(me`yorida) xolatdagavdaog`irligivako’krakqafasaylanasiko’rsatkichigavdauzunligigamoskelishikerak, boshkachaqilibaytgandazarurbo’lgan - 0,67 shaxsiysigmadanyokimushaklarrivojlanishixisobigaortganko’rsatkichidanfarqqiladi.
Nosoz (disgarmonik). Morfologiya-funktsiyaxolatidagavdaog`irligivako’krakqafasiaylana 0,68 – 2,0 kam, shuningdekyogaylanishxisobigaundankattabo’ladi.
Shifokornazoratidasistemalarningfunktsionalholatinibaholovchisinamalardankengfoydalaniladi. Sportchiningbo’lajakmusobaqalargaorganizminingtayyorgarliginiob`ektivbaholashgaShifokornazoratiningkompleksanalizma`lumotlari, apparatlaryordamidao’tkazilgantekshirishusullariningvao’tkazilganfunktsionalsinamalarningnatijalariimkonberadi. Sportchiorganizminingumumiyvamaxsusmoslashuvimkoniyatlarinifunktsionalsinamalaryordamidaaniqlashmumkin. Ularnilaboratoriyasharoitida, shuningdekto’g`ridan-to’g`risportzallaridavastadiondamashg`ulotvaqtidao’tkazishmumkin. Olingannatijalargaasoslanib, organizmningumumiyholatini, uningshuvaqtgamoslashuvimkoniyatlarinianiqlashmumkin. Sinamalaryordamidaorganizmningfunktsionalrezervimkoniyatlarinivaumumiyjismoniyishbajarishqobiliyatinianiqlashimkoniyatiniberadi.
YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalholatinibaholashdabirbosqichli, ya`niyuklamalarbirmartaqo’llaniladi (20 martao’tirib-turishyoki 2 minutlikyugurish), ikkibosqichli,bundaikkibirxilyokiharxilyuklamalartanaffusbilanbajariladivakombinatsiyalashgansinamalar, bundaikkitadanortiqharxilyuklamalardanfoydalaniladi (Letunovsinamasi).
Letunovsinamasisportchiorganizminingtezkorishbajarishgavachidamlilikkamoslashuvinibaholashuchunqo’llaniladi. Sinamanibajarishdaquyidagi 3 tabosqichketma-ketlikdaqo’llaniladi : 1. 30 sekunddavomida 20 martao’tirib-turish. 2. 3 minutdanso’ngturganjoyida 15 sekunddavomidamaksimaltempdayugurish. 3. 4 minutdanso’ng 3 minutdavomidaturganjoyida 180 qadam/mintezligidayugurish. Harbiryuklamadankeyinqonbosimivayurakqisqarishsoniyuklamalaroralig`idagidamolishvaqtida (3minut, 4 minutva 5 minut) belgilabboriladi.
Martinesinamasi – 30 sekunddavomida 20 martato’liqo’tirib-turish. Sinamagachatekshiriluvchiningpulsihar 10 sekundastabillashgunchao’lchanadi (birxilson 3 martaketma-ketqaytarilguncha), so’ngraqonbosimio’lchanadi. Keyinmanjetaniechmasdan, tekshiriluvchi 30 sekunddavomida 20 martato’liq-o’tiribturadi. O’tirishvaqtidaqo’llarinioldingako’taradi. Bajarilibbo’linganidanso’ng, tekshiriluvchijoyigatezlikbilano’tiraditiklanishdavrining 1 minutining 1-10 sekundidapuls, keyingi 40 sekunddavomidaqonbosimo’lchanadi. 1-minutning 50-sekundidanboshlabhar 10 sekunddavomidapulso’lchabboriladi, tokitiklanibstabillashguncha. Shundanso’ngqonbosimo’lchanadi. Ko’rsatkichlarmaxsusjadvalgayoziladivao’rganilib, xulosaqilinadi. Businamayordamidayurak-qontomirsistemasitomonidanberilayotganjismoniyyuklamagaquyidagi 5 xiljavobreaktsiyatiplarianiqlanadi : 1. Normatonik
2. Gipotonik 3. Gipertonik 4. Distonik 5. Maksimalqonbosiminingpog`anasimonko’tarilishi
Standartmashqlar, usullarnitasnifi.
Jismoniyyukturlari:
a) barchatekshirilayotganlarbirdaybo’lgan, birme`yordagiuzluksizyukjadalishquvvatiassosantekshirilayotganningsog`ligi, jinsivajismoniytayyorgarligigaqarabbelgilanadi.
b) pog`onama-pog`onaoshiriladiganyuk: xarbiryukdankeyindamolishintervalibilanintervaltekshirilayotgangaqarabbelgilanadi.
v) uzluksizish-quvvatbirme`yorda (deyarlibirme`yorda) olinibboriladi.
g) damolishintervalisizpog`onama-pag`onaoshiribboriluvchiyuk, bundakadiorespiratorko’rsatqichlarxarbirpog`onadamuximxolgakeladi. Faqatoxirgisidantashqari.
Standartmashqlarningasosiysharoitiyuklarnianiqo’lchashvadozalash. Bajarilganishjoidayokikg/mo’lchanadi. 1 kg/mtaxminan 10 joidateng. Bajarilayotganishquvvati, vaktbirligidavattyokikg/m2minutbelgilanadi. 300 kgm/minquvvatamaliyxisobkitobqilinganda 50 Vtgateng, chunki 1 Vt 6 kgminutgateng.
d) standartmashqlar. Veloergometriya, stepergometriya, tredbanddayugurish;
Nafassistemasiningfunktsionalholatinibaholovchifunktsionalsinamalar : 1. Shtange 2. Gench 3. Serkin 4. Rozental
Vegetativnervsistemasiningfunktsionalholatinibaholovchifunktsionalsinamalar : 1. Ortostatik 2. Klinoortostatik
INDEKSLARUSULI
№
|
Indekslarnomi
|
xisobot
|
Norma
|
1
|
Brokka-Brusha vazn- buy kursatkichi
|
155-165sm
166-175SM
175-185sm
|
Bo’y-100
Bo’y-105
Bo’y-110
|
2
|
Ketleindeksi
|
Vazn(gr) / Buy(sm)
|
E=350-400
A=325-375
|
3
|
Xaetiyindeks
|
UTS(ml) / Vazn (kg)
|
E=60
A=50
|
4
|
A(qo’l-kaft)
|
A=o’ng qo’l kuchi(kg) *100% / Vazn (kg)
|
E=70%
A=50%
|
5
|
B(orqamushak) kuchi
|
B=orqa mush.kuchi *100% / Vazn(kg)
|
0
E=220%
A=135-150%
|
6
|
Erismanni ko’krak qafas proportsiyaash Indeksi
|
Ko’krak qafasi tinch holati *100% / Bo’y (sm)
|
Eva
A 50-55%
|
7
|
Pinerni tana tu-zilishi mustaxkam-ligi indeksi
|
Bo’y - (ko’krak qafasi aylanasini nafas olganda +vazn )
|
10-15 Juda yaxshi
16-20 yaxshi
21-25 o’rtacha
26-30 yomon
31 judayomon
|
8
|
Tana tuzilishini proportsionalligini farqli ko’rsat-kichi
|
bo’y turgan xolatda - bo’y o’tirgan xolatda =oyoq uzunligi
bo’y o’tirgan xolatda - oyoq uzunligi = x
|
E=9-10
A= 11-12
|
Antropometriya – insonningjismoniyrivojlanishningmorfologikvabirqatorfunktsionalko’rsatkichlarinibaholash, metodvausullariyig`indisixisoblanadi.
Antropometriktekshiruvdabo’y, vazn, ko’krakqafasiningaylanasi (tinchxolatda, nafasolishda, nafaschiqarganda) o’pkanixayotiysig`imi, buyinbel, elka, dumba, tizzaaylanasio’lchanadi. Qo’lvabarmoqlarningkuchidinamometrdao’lchanadi. Antropometrikko’rsatqichga, shuningdektanamassasitarkibi ( mushak, yogvasuyaklarningo’zaromunosibligi), tananingfaolmassasivaumumiysuvmiqdorianiqlanadi.
2.2. YANGIPEDAGOGIKTEXNOLOGIYA
«Galereyaniaylanish» o’yinnio’tkazishmetodi:
Kichiq guruhlarning xamma a`zolariga bita muammo taklif etiladi. Har bir guruh 10minut davomida o’z fikrlarini yozadi-da, javoblar zikr etilgan varaklarni ikkinchi guruh bilan almashtiradi. Keyingi guruh oldingi guruhning javoblarini baholashi va, javob tugal bo’lmasa, o’z variantini taklif etishi kerak. Talabalar o’z javoblarini berib, o’rtoqlariningjavoblarini to’ldirishganlaridan keyin xammalari birgalikda bo’larin muxokama qilishadi va eng yukori ballga arziydigan juda to’g`ri javoblarin tanlab olishadi.
Savol: 1. Ketleindeksiniformulasiniyozibbering?
Javob: Vazn(gr) / Buy(sm)
Savol: 2.Erismanindeksiniaytibbering?
Javob:Ko’krakqafasitinchholati *100% / Bo’y (sm)
Savol:3Sportchivafizkulturachilarnijismoniyrivojlanganliginibaholashusullari?
Javob:Baxolashdauyg`un (garmonik) vanosoz (disgarmonik) o’lchamlarko’llaniladi.
Uyg`un(me`yorida) xolatdagavdaog`irligivako’krakqafasaylanasiko’rsatkichigavdauzunligigamoskelishikerak, boshkachaqilibaytgandazarurbo’lgan - 0,67 shaxsiysigmadanyokimushaklarrivojlanishixisobigaortganko’rsatkichidanfarqqiladi.
Nosoz (disgarmonik). Morfologiya-funktsiyaxolatidagavdaog`irligivako’krakqafasiaylana 0,68 – 2,0 kam, shuningdekyogaylanishxisobigaundankattabo’ladi.
Baholashmezoni
Maksimalball 20-19
|
18-17 ball
|
16-15 ball
|
14-13 ball
|
12 ball
|
a`lo
|
YAxshi
|
o’rta
|
qoniqarsiz
|
yomon
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
3.TAHLILIYQISM
3.1.Klaster, organayzer
Klasternituzishqoidasi
1. Aqlingizganimakelsa, barchasiniyozing. G`oyalarisifatinimuhokamaqilmangfaqatularniyozing.
2. Xatnito’xtatadiganimloxatolarigavaboshqaomillargae`tiborbermang.
3. Ajratilganvaqttugagunchayozishnito’xtatmang. Agardaaqlingizdag`oyalarkelishibirdanto’xtasa, uholdaqachonkiyangig`oyalarkelmagunchaqog`ozgarasmchizibturing.
Harbirguruhboshqaguruhlarnibaholaydi. Harbirtalabbo’yichato’liqbajarilsa – 15 ball
Guruh
№
|
Tushunarlivaaniqjavob (5)
|
Ko’rgazma-lilik
(5)
|
Reglamentgaamalqilish (2,5)
|
Guruhfaolligi
(2,5)
|
Jamiball
|
1.
|
|
|
|
|
|
2.
|
|
|
|
|
|
Baholashmezoni:
Maksimalball 15
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
3.1.1. Klastertuzilmasi
korrelyasiya
Jismoniy rivojlanganlikni baxolash usuli
Indeks
Antropometrik malumotlar
 
Standart
Antropometrik o‘rtacha malumot
taxminiy baxolash
Bo‘y o‘lchami, og‘irligi va ko‘krak qafasi aylanasi
bemor yoshi va kasbi inobatga olinmaydi
bo‘yi, og‘irligi, ko‘krak qafasi aylanasi, O‘TS.
matematik koefitsentlar
ko‘p malumot beradi
ko‘p malumot beradi
Bo‘yi og‘irligi, ko‘krak qafasi aylanasi
3.2.Vaziyatlimasalalarningkompleksi
1 MASALA
18 YOshli sportchi o’qotish bo’yicha III – razryadli uzlo’q siz mashq qiladi, Shikoyati yo’q , Ko’krak qafasi ekskursiyasi 5 sm, Sizni qo’shimcha tashxisingiz va takliflaringiz.
Javob: Bu sportchida o’z yoshi va ko’rsatkichlariga nisbatan fizik xolati normada.
2 MASALA
Gimnastikachiqizningyontomoniantropometrikma`lumotlaribo’yichakulpanjasipaylaridaog`rishbo’lib, spirometr ( - 2 ξ ) ko’rsatdi, Sizniqo’shimchatashxisingizvatakliflaringiz.
Javob:Sportchidapaylarcho’zilishikuzatilganiuchun, ungavaktinchaliksportmashg`ulotlaridancheklanishnitavsiyaqilamizvatibbiyko’rikdano’tish.
3 MASALA
16 yoshliqiz, bo’yi 158 sm, Og`irligi 80kg, Ko’krakqafasiaylanasinafasolishholatida 108 sm, beldinamometri 30 kg, kulkuchiningo’lchoviung – 12 kg, chap - 10 kg, Pinerindeksibo’yichauningjismoniytarakkiyotihaqidagapirishmumkinmiyokiyo’q . Nimahisobigauyukoriko’rsatgichgaega. Sizniqo’shimchatashxisingizvatakliflaringiz.
Javob:Pinerindeksibo’yichauningjismoniytarakkiyotihaqidagapirishmumkinemas. Disgarmonalo’zgarishlar. Tibbiyko’rikdano’tishvaendokrinologtavsiyasi.
4 MASALA
17 yoshliqiz, bo’yi 155 sm, Og`irligi 78 kg, diafragmalburchagitorspirometri 1800 sm3, Ko’krakqafasiningaylanasi 102 sm, Erismanindeksibo’yichaKo’krakqafasiningyaxshiko’rsatgichkaega. Sizni qo’shimcha tashxisingiz va takliflaringiz.
Javob: Erisman indeksi normadan 10%ga ortik. Tibbiy ko’rikdan o’tish va pulmonolog tavsiyasi.
Testlar
1 Jismoniyrivojlanganlikningbaholashusuliniko’rsating
*indekslar
veloergometriya
kaliperometriya
somatoskopiya
2 Jismoniyrivojlanganliknibaholashuchunqo’llaniladiganindeksniayting
*Ketle
Garvardstep-test
Astrand
Martine
3 Mushakrivojlanganliginito’g`ribaholashniko’rsating
*zaif
kuchli
judakuchli
judazaif
4 Odamqomatiningtarqalganturiniko’rsating
*normal
yumaloq
o’rta
yaxshi
5 Ko’krakqafasiningasosiyshakliniayting
*tsilindrik
yassi-raxitik
bochkasimon
egilgan
6 Orqaningasosiyshakliniko’rsating
*normal
kifotik
lordonik
qiyshaygan
7 Jismoniy rivojlanganlikni baholovchi asosiy belgini ko’rsating
*tanavazni
tizzaaylanasi
sonaylanasi
nafasolishvachiqarishtezligi
8 Jismoniy rivojlanganlik belgisining baholovchi kriteriysini ko’rsating
*o’rta
normal
judapast
judayuqori
9 Shifokornazoratiningvazifasiniayting
*organizmning jismoniy rivojlanganligini,salomatlik va funktsional holatlarini aniqlash
shifobaxshgimnastikakompleksiniyozish
GTOnormativlarinibelgilash
Maxsusguruhlardamashg`ulotlaro’tkazish
10 Shifokornazoratiningmazmuniniko’rsating
*tashkiliy-uslubiyraxbarlik
organizmningjismoniyrivojlanganliginianiqlash
organizmning funktsional holatida bo’ladigan o’zgarishni aniqlash
maxsusguruhlardamashg`ulotlaro’tkazish
Baholashmezoni:
Maksimalball 15
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
20-16-a`lo
|
15-12-yaxshi
|
11-7-o’rta
|
6-4-qoniqarsiz
|
3 vaundankam-yomon
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
4. Amaliyqism
Sportvajismoniytarbiyabilanshug`ullanuvchilarningjismoniyrivojlanganliginibaholashusullarinianiqlab, korrektsiyagayo’llanmaberish.Mustaqilravishdasamatoskopiyavaantropometriyanio’tkazish. Mustaqilravishdaxulosachiqarish.
5. Malaka, ko’nikmavabilimnitekshirishusullari
- og`zaki;
yozma;
organayzerlar;
test;
vaziyatlimasalalarechish;
egallanganamaliyko’nikmalarninamoyishetish;
5.1.Talabalarbilimi, ko’nikmavamahoratinibaholashdaqo’llaniladigannazoratmezonlari
№
|
Baho
|
a`lo
|
yaxshi
|
o’rta
|
qoniqarsiz
|
yomon
|
|
O’zlashtirish % hisobida
|
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
1
|
Nazariyqism
|
20-19
ball
|
18-17 ball
|
16-15 ball
|
14-13 ball
|
12 ball
|
2
|
Analitikqism:
organayzer
|
15-14 ball
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
3
|
Test
|
15-14 ball
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
4
|
Amaliyqism
|
40-34,4-ball
|
34-28,4ball
|
28-22ball
|
21,6-14,8 ball
|
14,4 ball
|
5
|
Nazoratsavollari
|
10-7,9
|
7,75-5,6
|
5,5-4,25
|
4,1-2,5
|
2,4 ball
|
5.2.Joriynazoratnibaholashmezoni.
№
|
O’zlashtirish %
|
Baho
|
Talabaningbilimdarajasi
|
1
|
96-100
|
A`lo
«5»
|
Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi, barchaberilgansavollargato’liqto’g`ijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi. Mavzubo’yichavaziyatlimasalalarniechadi, testsavollarigato’liqvato’g`rijavobberadi. Erkintasavvurgaegabo’lib, kerakbo’lgandao’qituvchibilano’zfikrinialmashaoladi.
|
2
|
91-95
|
Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi,barchaberilgansavollargato’liqto’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi, mustaqilmushohadayuritadi. Mavzumohiyatinitushuntiraoladi, erkintasavvurgaegabo’ladi, o’qituvchibilanbemalolfikralmashaoladi.
|
3.
|
86-90
|
Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi. Mavzubo’yichaamaliyishnatijalaribo’yichamustaqiltekshirishbayonnomasinito’ldiradi.
|
4
|
81-85
|
YAxshi
«4»
|
Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi.
|
5
|
76-80
|
Javoblarto’g`ri, ammoto’liqemas, o’qituvchiningqo’shimchasavollaribo’yichakamchiliknito’ldiradi, mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol. Auditoriyadagitopshiriklarnibajarishdakatnashadi.
|
6.
|
71-75
|
Mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol, ammoxatoliklargayo’lqo’yadi, Auditoriyaishlarinibajarishdaqatnashadi, kerakliyozishlarniamalgaoshiradi.
|
7.
|
66-70
|
Qoniqarli
«3»
|
Javoblar 50% gato’g`ri, ammoberilgansavolningmohiyatinitushunadi; topshiriqlarnibajaraoladi,biroqunda 2-3 xatoliklargayo’lqo’yadi.
|
8
|
61-65
|
Javoblar 50%gato’g`ri, savolmohiyatinihammavaqthamto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarnio’qituvchiyordamidabajaradivashundaham 2-3 taxatogayo’lqo’yadi.
|
9
|
55-60
|
Javoblar 40% gato’g`ri,javobberishdayanglishibketadi, savolmohiyatinihammavaqtto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarniboshqatalabayokio’qituvchiyordamidabajaradi.
|
10
|
54-30
|
Qoniqarsiz
«2»
|
40% gachato’g`rijavobberaoladi, javoblaraniqemas, topshiriqlarnibajaraolmaydi. Uyvazifasibajarilmagan.
|
11
|
20-30
|
Amaliymashg`ulotgaqatnashadi, formada, daftaribor. Uygaberilganvazifabajarilmagan.
|
6. Nazoratsavollari
1.Jismoniyrivojlanishhaqidatushunchabering ?
2.Jismoniyrivojlanganliknibaholashusullarinisanabuting?
3.Standartusuli.
4.Indeksusuli
5.Korrelyatsiyausuli
6.Antropometrik ko’rinish
7.Jismoniyrivojlanishhaqidaxulosa
8.Klinik va paraklinik tekshiruv usullari.
Baholashmezoni:
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
10-7,9-a`lo
|
7,75-5,6-yaxshi
|
5,5-4,25-o’rta
|
4,1-2,5-qoniqarsiz
|
2,4 vaundankam-yomon
|
7.Tavsiyaetilganadabietlar
Asosiy
1.Epifanov V.A., Apanasenko G.L. «Lechebnaya fizkultura i Shifokorebnыy qontrol» M., 1990
Ko’shimchaadabiyotlar
1.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000
2.Popov V.I. CHogovadze V.G. « Fizicheskaya reabilitatsiya» Rostov naDonu 2001
3.EpifanovV.A. “ Lechebnayafizicheskayakultura” M. 2003
4.DubrovskiyV.A. “ Lechebnayafizkultura” M. 2004
5.Lektsionnыe materialы i uchebno-metodicheskie razrabotki
6.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000
7.Rixsieva O.A. «Massaj» T. 1996
8.EvdokimovaT.A. MilyukovaI.V. Noveyshiyspravochnik“ Lechebnayafizkultura” M. 2004
9.«Meditsinskie osnovы fizicheskogo vospitaniya i formirovaniya zdorovya i garmonichnogo razvitiya detey i podrostkov» prof. Nazirov F.G. prof. Axmedova D.M. prof. Suyumov F.A. dots. Vasilev V.D, prof. Shayxova G.I. Tashkent 2003
10.Karpman V.L. «Serdtse i sport» M., 1999
11.Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks « Ro’q ovodstvo instro’q toraozdorovitel-nogo fitnessa» Kiev 2004
12.BetShou “YogafitTreningdlyazdorovya” M. 2005
13.MilyukovaI.V.EvdokimovaT.A. “ Gimnastikadlyadetey” M. 2004
14.A. BokovS. Sergeev “ Yogadlyadetey” M. 2004
15.Epifanov V.A., Moshkov V.N. «Lechebnaya fizkultura (spravochnik)» M.1997
16.M., Aulik I.V. «Opredelenie fizicheskoy rabotosposobnosti v klinike i sporte» M., 1990
17.YUldashev K.YU. «Nemedikamentoznыe metodы lecheniya profilaktiki i meditsinskoy reabilitatsii». Sb. nauch. trudov. T.-1994
18. CHet el adabieti:
TeylorS.B., MillerN.H. “ Basic physiologic principils relatied to
Group exirsise programs” Filadelphiya 1988
Tehaxton L. “ Phithiological and psythological effects of short term exirsise
eddiction on habitual runners.” 1992
19.Internetistochniki:
www.doktor.ru, www. medinfo. home.ml.org
http://www.restart-med.ru
http://www.mirmed.ru
http://micropolarization.narod.ru
http://skolioz.mccinet.ru
http://www.sportpsy.cz
Child in motion /cf/ (Rada Pisot)- http://www.zrs-kp.si/projekti/otrokvgibanju/Otrok%20v%20gibanju.pdf
www. aapmr.org, www.alhealth.com, www.docguide.com, www.healthweb.com, www.acsm.org, www.apta.org, www.sportsmed.org.
www.jphysiol.org, www.physsportmed.com
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASh VAZIRLIGI
TOShKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
“TASDIQLAYMAN
O’quvishlaribo’yichaprorektor
prof. ..........................TeshaevO.R.
“_____”_________________2012 yil
Kafedra:Xalqtibbiyoti, Reabilitologiyavajismoniytarbiya
Fan: Shifokornazorati
TIBBIYPROFILAKTIKAFAKULTETI 3-KURS
TALABALARIUCHUN
YAGONAUSLUBIYTIZIM
MAVZU: “Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqida tushuncha. Shifokor nazoratida qo’llaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalari (Martine, Letunov)”
Mavzusibo’yichaamaliymashg`ulot№5
TA`LIMTEXNOLOGIYASI
Toshkent–2012
Tuzuvchi:Dots.AdыlovSh.K.
kattao’qituvchiMirbabaevaD.B.
O’quvtexnologiyasitasdiqlangan:
kafedrayig`ilishidaprotokol №______ ____________12 y.
Fanningta`lim texnologiyasiToshkenttibbiyotakademiyasiIlmiy-uslubiykengashi“Ichki kasalliklar”sektsiyasida 2012 yil «____»dagi «_____»-sonmajlisbayonibilanma`qullangan.
Rayis: Professor,t.f.d. Karimov M.Sh.
O’quvmashg`ulotidata`limtexnologiyasimodeli
Mavzu№ 5 Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalari (Martine, Letunov).
Ta`lim berish texnologiyasi (amaliy mashg`ulot)
Vaqt: 90 dakika
|
Talabalarsoni:8-10
|
Xxxx
|
|
O’quv mashg`ulotining shakli va turi
|
Amaliymashg`ulot
|
|
O’quvmashg`ulotiningtuzilishi
|
1.Kirish qism..
2. Nazariy qism
3.Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalarlar
4. Amaliy qism
|
|
O’quvmashg`ulotimaqsadi:
|
Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalarini (Martine, Letunov) o’rgatish.
|
|
Talababilishikerak:
|
Insonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnio’rganish. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarnio’tkazish. YUrak-qontomirsistemasiningasosiyjavobreaktsiyasinifarqlash.
|
|
Talababajaraolishilozim:
|
Arteriyalqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlash.
Spirografiyao’tkazish.Funktsionalsinamalarnito’g`ribajaraolish. O’tkazilganfunktsionalsinamalarorganizmdagijavobreaktsiyasinio’rganish.
|
|
Pedagogikvazifalar:
Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalarini (Martine, Letunov) o’rgatish.
|
O’quvfaoliyatinatijalari:
Arteriyalqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlash.
Spirografiyao’tkazish.Funktsionalsinamalarnito’g`ribajaraolish. O’tkazilganfunktsionalsinamalarniorganizmdagijavobreaktsiyasinifarqlash.Insonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnio’rganish. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarnito’liqbilish. YUrak-qontomirsistemasiningasosiyjavobreaktsiyasinianiqbilish.
|
Ta`limusullari
|
Ma`ruza, aqliyhujum, hikoya, namoyish, amaliyishusuli, kitobbilanishlash, suhbat, ta`limiyo’yin, organayzer.
|
Ta`limshakli
|
Jamoaviy, guruhlardaishlash («Birgalikdao’qiymiz», «O’ylang-Juftlikdaishlang-Fikralmashing»), yakkatartibli
|
Ta`limvositalari
|
Doska-stend, yozuv taxtasi, eslatma, nazorat varag`i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli masalalar, mavzuga oid bemorlar
|
Ta`limberishsharoiti
|
Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,
guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, tonometr, fonendoskopvaboshqalar.)
|
Monitoringvabaholash
|
Og`zakiso’rov: tezkor-so’rov,yozmaso’rov: test
|
O’quvmashg`ulotiningtexnologikharitasi
Ish bosqichlari va vaqti
(90 dakika)
|
Faoliyat
|
ta`limberuvchi
|
ta`limoluvchilar
|
1-bosqich.
5 daqiqa
15 daqiqa
|
Nazariyqism
1.1. Daftarlar va davomatnitekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg`ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.3. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarni;
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro’yxatini aytadi (ilova №.8)
1.4. O’quv mashg`ulotida o’quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)
|
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradi-lar,
savollarberadilar
|
2-bosqich.
5daqiqa
10 daqiqa
10daqiqa
15 daqiqa
|
Analitikqism
2.1. Tezkor-so’rov/ savol-javob/ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg`ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta`lim jarayonini tashkil etish
bo’yicha harakatlar tartibini bayon qiladi («Aylanma stol ishbilarmon uyini) (ilova №3)
2.3. Klaster va kontseptual jadval organayzerlarni ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga ajratadi (ilova №4)
2.4.Tanafus
2.5.Talabalargamavzunio’zlashtirishuchunbelgilanganko’rgazmaliqurollar ( testvavaziyatlimasala, kompyuterdasturlari, )nitaqdimetish, ulardanfoydalanishbo’yichako’rsatmalarvatushuntirishberish(ilova №4)
|
Javob beradilar
YOzadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimotqiladilar
vabosh.
|
3-bosqich.
10daqiqa
5daqiqa
10 daqiqa
5daqiqa
|
Amaliyqism
3.1. Amaliy ko’nikmalarni bajarish (ilova№5)
3.2.Mavzu bo’yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e`tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o’quv
mashg`ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi. Qontrol savollar taxlli (ilova №7)
3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uningbaholashmezonlarinietkazadi
|
Amaliy kunikmalarni bajaradilar
O’z-o’zini, o’zaro
baholashni
o’tkazadilar.
Savolberadilar
Topshiriqniyozadilar
|
1.Kirish
1.1. Mashg`ulotnio’tkazishjoyivajihozlanishi
Maxsustexnikavositalaribilanjihozlangan, guruhlishakllardaishlashgamo’ljallanganxonalar (shifokornazoratikabineti, tonometr, fonendoskopvaboshqalar.)
1.2. Motivatsiya
Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatini, shifokornazoratidaqo’llaniladiganfunktsionalsinamalarniyaxshibilishi. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalarini (Martine, Letunov) to’g`rio’kazaolishi, arteriyalqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlashikattaahamiyatgaegadir. Talabatomonidano’zlashtirilganbilimvaamaliyko’nikmalarunikelajakdao’zmutaxassislikamaliyotidaishonchbilanqo’llashimkoniyatiniberadi.
1.3. Fanlararovafanlarichraaloqalar
Sporttibbiyotifanibo’yichata`limberishvertikalintegratsiyabo’yichanormalanatomiya, normalvapatologikfiziologiya, ichkikasalliklarpropedevtikasi, gorizontalintegratsiyabo’yichafakultativvagospitalterapiya, travmatologiyavaortopediya, jismoniytarbiyavaShJTfanlaribilanuzviybog`langan
2. Nazariyqism
2.1. MASHG`ULOTNINGQISQACHAMAZMUNI
Insonningishfaoliyatidafunktsionalproba, testlarningaxamiyatiko’pqirralikdir. Sportamaliyotidaularspotchinifunktsionalimqoniyatlarini, zaxirasinivaturlixiltizimlarinimoslashishinio’zigaxosliginibaholashgaimqoniyatyaratadi. Buxammasisportchinimusobaqadamuvafaqiyatliqatnashishi, texnikbilimvataktikrejalariniamalgaoshirishuchunasosbo’libxizmatqiladi. Shifokorlarni klinik ishida funktsional proba, organizmni yashirin patologiyasini, realibilitatsiya dasturlarini qullash samaradorligini, nogironlik darajasini aniqlash uchun foydalaniladi. Optimal funktsinal holatlar dispetcher, qonchi, o’rmon kesuvchi, qonveer ishlab chiqarish ishchilari, student va boshqa ijtimoyi guruh a`zolarining samarali ishlashlari uchun katta axamiyatga ega. Turli xil sport turlari, mexnit faoliyatida xam aloxida tizim va organizmga mos talablar qo’yiladi, ularni aniqlash uchun mos funktsional probalar va testlardan foydalaniladi.
Martinesinamasinimaqsadi: yurak-qontomirsistemasinifunktsionalholatinianiqlashuchun. Shifokornazoratigakelgansportchi 2-3 daqiqadamolvoladi. Keyinchapqo’ligatanometrmanjetitaqiladivaarterialbosimo’lchaniladi , keyinesapulshar10sekundastabillashgunchao’lchanadi(birxilson3martaketma-ketqaytarilguncha).So’ngtanometrmanjetiqo’ldanechilmaysportchiga 30 sek. davomida 20 martato’liqo’tirib- turishibuyuriladi.O’tirishvaqtidaqo’llarinioldingako’taradi. Bajarilibbo’linganidanso’ng,tekshiriluvchijoyigatezlikbilano’tiraditiklanishdavriningbirinchiminutidabirinchi- 10sek. pulso’lchanadiva 50 sek. arterialbosimo’lchashgaketadi.Shunaqaqilib 3martaxammanarsatakrorlanadi (arterialbosimvapulso’lchash). Ko’rsatqichlarmaxsusjadvalgayoziladivao’rganilib,xulosaqilinadi.Businamayordamidayurak-qontomirsistemasitomonidanberilayotganjismoniyyuklamagaquyidagi 5 xiljavobreaktsiyatiplarianiqlanadi: 1-normotonik; 2- gipotonik; 3- gipertonik; 4- distonik; 5- maksimalqonbosiminipog`onasimonko’tarilishi.
Letunovsinamasimaqsadi:sportchiorganizminingtezkorishbajarishgavachidamlikkamoslashuvinibaholashuchunqo’llaniladi.Sinamanibajarishdquyidagi 3 tabosqichketma-ketlikdaqo’llaniladi: 1)30sekunddavomida 20martao’tirib-turish. 2) 3minutdanso’ngto’rganjoyida 15 sekunddavomidamaksimaltempdayugurish.3) 4minutdanso’ng 3minutdavomidaturganjoyida 180 qadam/mintezligidayugurish. Harbiryuklamadankeyinqonbosimivayurakqisqarishsoniyuklamalaroralig`idagidamolishvaqtida(3minut, 4minutva 5minut) belgilabboriladi.
Funktsionalprobalar, testlar. Bu turli xildagi quzg`atuvchi ta`sirlardir. Ular jismoniy zo’riqish (JZ), manipulyatsiya va boshqa vositalar sifatida (nafas olish va chiqarishda ushlab turish, tana holatini o’zgartirish, kuchlanish, dorivor prepatarlar,13/ ovqat qo’shimchalari, sovuq ta`sir, yurak bo’lmachalarini elektrostimulyatsiyasi,tarkibida turli xil O2, SO mavjud bo’lgan havo arashlamalari va b.) bo’lishi mumkin.
Jismoniy zo’riqishli probalar. Ular bir, ikki va uch onli bo’lishi mumkin. Bir onli proba insonga 20ta o’tirib turishli zo’riqishni proba qilib, u organizmni zo’riqishga reaktsiyasini analiz qilishga imqon beradi. Agar 20ta o’tirib turishli zo’riqishni 2 marotaba, ular orasida interval 3minutdan bajarilsa – proba ikki onli hisoblanadi. Funktsional holatni baholash uchun imqoniyatini kengroq, chunki ikkinchi zo’riqishdan so’ng organizm va tizimni bu zo’riqishga moslashishini baholash mumkin. Uch onli probaga Letunova probasi kiradi. U 20 ta o’tirib turishdan, maksimal tempdagi 15 sek yugurishdan va 180 qadam minutiga bo’lgan 3minut yugurishdan iborat.
YUrak qisqarish chastotasini manfiy fazasi bo’yicha funktsional sinfni aniqlash.
YUQCHni manfiy fazasi shunday tavsiflanadiki, dozalangan JZ bajargandan so’ng2-3 minut dam olish intervalida hisobga olingan yurak qisqarishini qiymati boshlang`ich kattalikdan kam bo’ladi. Maksimal O2 iste`moli(MKI), RWS, Garvard step test ma`lumoti bo’yicha funktsional holatlarni o’rganish keng an`anaga aylangan, organ va tizimlarni jismoniy ish bajarishi va mobilizatsiyasi xaqida tushuncha beradi. Jismoniy zo’riqishdan keyin va zo’riqish paytidagi metobolizm jarayoni, bajarilayotgan ish turiga va quvvatiga, shaxsni funktsional holatiga, oziqlanish tavsifiga bog`liq bo’ladi.
YUQS manfiy fazasi bo’yicha funktsional sinfni baholash metodikasi tekshiriluvchida qancha katta jismoniy zo’riqishda YUQSni manfiy fazasi aniqlansa uning funktsional sinfi shuncha yuqori degan fikrga asoslanadi. Test bajarilashidan oldin 1minut davomida YUQS o’lchanadi. Dozalangan yuklanish 3,5,10,15 va 20 ta o’tirib turishdan iborat. Ularni bajarishda oyoqlar elka kengligida, o’rtacha tempda o’tirishda, qo’llar oldinga chuziladi, turishda qo’llar tushiriladi. Agar YUQS ni manfiy fazasi 3ta o’tirib turishdan so’ng 2-3 minutda aniqlansa tekshiriluvchining funktsional sinfi yomon deb hisoblanadi. Agar YUQSni manfiy fazvsi 5,10,15,20 ta o’tirib turishdan so’ng bo’lsa, tekshiriluvchining funktsional sinfi yomon, qoniqarli, yaxshi, a`lo bo’lishi bilan tavsiflanadi. 4 jadvalda jismoniy yuklamadan keyingi YUQS sxemasi ko’rsatilgan.
YUQS ni manfiy fazasini funktsional sinfini baholash.
Funktsionalsinf
|
I
Judayomon
|
II
yomon
|
III
Qoniqarli
|
IV
YAxshi
|
V
A`lo
|
YUQSniyozishvaqti
|
O’tiribturishsoni
|
3
|
5
|
10
|
15
|
20
|
|
Nisbatan tinch to’rgan holatda YUQS=74zarba/min
|
75
|
78
|
75
|
96
|
|
Birinchiminut
|
|
73
|
70
|
71
|
76
|
|
2-3 minutgacha
|
Martini-Kushelevskiy probasi (20 ta o’tirib turish bilan) yuklamaga yurak-qon tizimini reaktsiya turlari.
70 yillik davrga ega bo’lsa xam, probada o’zini oson o’tkazilishi, shaxsga ta`sir qilish, giper va gipotenziv reaktsiyalarga yondashuvchanligi tekshiriluvchilarda rostlagich mexanizmlarini buzilishi boshqa funktsional og`ishlar bo’lishi bilan o’zgartirgani yo’q.
20 ta o’tirib turishdagi YUQTgi ko’rsatgichlar 3-4 chi jadvalda ko’rsatilgan. YUQS nisbatan tinch holatda 10 sekund vaqt ichida 3 ta bir xil yoki farqi 1-2 zarbaga teng ko’rsatgich bo’lganda belgilanadi. Qon bosimi 2 marta o’lchanadi. O’rtacha tempda 20 ta o’tirib turishdan so’ng, birinchi 10 sekund tiklanish bo’lib, YUQS sanaladi. So’ng qon bosimi o’lchanadi. Qon bosimini yozib bo’lgandan so’ng , qolgan 1chi minutda YUQS qayta yoziladi. Ikkinchi va qolgan tiklanuvchi minutlarda YUQS vaqqon bosimini belgilash oldingidek olib boriladi. YUQT ni ko’rsatgichlari tiklanish davrigacha yozib boriladi, lekin tiklanish davri 5 minutdan oshmasligi kerak. YOzib borish tugugandan so’ng bajarilgan yuklamalarni YUQTga ta`siri aniqlanadi. Jismoniy zo’riqishga qon tomir tizimini reaktsiya tipi.Sistolik qon bosimi, diastolik qon bosimi, puls bosimini o’zgarishi va shuningdek tiklanish vaqtini jismoniy yuklamada yurak qon tomir tizimiga bog`liq YUQS 5 ta tur reaktsiyasi mavjud.
Normotonik tipi. Bajarilgan ishga YUQSni va puls bosimini (PB) baland tomonga bir yunalishda, adekvat intensivlikda o’zgarishi. Faol mushaklardagi qon bilan ta`minlanishi, yurakni qon otishiga va shuningdek YUQSga bog`liq. Foiz hisobida bu ko’rsatgichlar 20-60% tashkil qiladi. Normotonik turdagilarni tinch to’rgan holatidagi chidamlilik koeffitsienti, tiklanish davrining 1chi minutidan chidamlilik koeffitsientidan 3-5 birlik ortiq farqqilmasligi kerak. YUQT tizimini tiklanish davri 2-3 minut hisoblanadi.
20ta o’tirib turish probasidan keyingi YUQSni ko’rsatkichlarini sxemasi.
4-jadval.
Sek/Min
|
1'
|
2'
|
3'
|
4'
|
5'
|
10''
|
18
|
15
|
12
|
|
|
20''
|
|
|
|
|
|
30''
|
|
|
|
|
|
40''
|
|
|
|
|
|
50''
|
|
|
|
|
|
60''
|
15
|
13
|
12
|
|
|
Qonbosimi
|
148/75
|
129/70
|
118/72
|
|
|
YUQS (birinchivarianti) 12, 12, 12
YUQS (ikkinchivarianti) 12, 13, 12, 13.
Qon bosimi 122/74; 119/72 mm s.u.
Reaktsiya tipini baholashni asosiy kriteriyalari.
birinchi 10 sekund davomida YUQS ni ortishini tiklanishi 50 %
sistolikqonbosimini 29% ortishi
distolikqonbosimini 0%gaortishi
PBni 55%gaortishi
YUQSnitiklanishvaqti 3 min. QBvaYUQSnidinamikasiniko’rsatkichlarinitiklanishdavrini 1-chiminutidahisoblanadi.
Reaktsiya tiplarini baholashni qo’shimcha kriteriyalari.
CHidamlilik koeffitsienti (CHK) 3ta gemodinamik ko’rsatkichlar bittaga kargan formula bilan hisoblanadi.
CHK=(YUQS/PB)*10. chidamlilik koefitsienti oshgan sari YUQS funktsiyasini samaradorligi pasayadi. CHK=15,3; CHK1=14,8 - CHK nisbiy tinch to’rganda va tiklanishni birinchi minutidagi qiymatlari. CHKni aniqlash uchun YUQSni tiklanish davrini 1chi 10 sekundida aniqlanadi va uni 1 minutda o’tkaziladi.
Astenik tipi bu reaktsiya tipida YUQS ni 100 va undan yuqori foizga ortadi. YUQSni mushak ishiga ko’nikish CHSS hisobiga amalga oshiriladi.chidamlilik koefitsienti tinch holatdagi ko’rsatgichlarga taqoslaganda 9 va undan ortiq birlikka ortadi. Tiklanish davri 5 minut.
Distonik tipi. Jismoniy ishdan keyin, auskultatsiyada diastolik qon bosimi yo’qolmaydi, «doimiy ton fenomeni» paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Distonik tip reaktsiyasini 2 ta varianti farqlanadi. Fiziologik – dinamik ishdan keyin, katta guruhdagi mushaklarda, tekshiriluvchini salomatligini funktsional holatidan qat`iy nazar maksimal va submaksimal quvvatni paydo bo’lishi. Fiziologik distonik tipni davomiyligi 1-2 minut. Ikkinchi variantda bu – patologik distonik tip. Distonik ton 2 minutdan ortiq davom etadi, so’ng asta sekin minimal qon bosimi aniqlanadi. Minimal qon bosimini tula tiklanish uchun 4 minut kerak bo’ladi. Dinamik ish organizmni zo’riqishda, surunkali infektsiyali shaxslarda uchraydi.
Pilapoyasimon tip. Bu ko’proq yuklamalarni tezlik bilan bajarilganda kuzatiladi. Masalan 15 sekund davomida maksimal tempda yugurish. Bu jismoniy ish jarayonida va organizmni zo’riqishi holatida qonni taqsimlanishiga javobgar mexanizmni buzilishi bilan tushuntiriladi. Boshqa tiplardan farqliroq ularda tiklanish jarayoni 1-chi minutga nisbatan sistolik qon bosimini 2-chi ba`zan 3-chi minutida ochilishi kuzatiladi.
Gipertenziv tip. Bir necha turlari mavjud: kardial, tomirli, aralash.
Kardial komponentli gipertenziv tip, sistolik qon bosimini odatdagi xolidan 60 va undan yuqori % larga ko’tariladi. 20 ta o’tirib turish yuklamasida sistolik qon bosimi 160 mm s.u.ga etadi. Ba`zan qon aylanishini giper kinetik tipi bilan birlashadi. TN va mashg`ulot metodikasiga amal qilmagan og`ir atletika, kulturizmda uspirinlarda , atletik gimnastika bilan shug`ullanuvchilarda kuzatiladi. Qolgan YUQSni reaktsiya tiplari, tiklanish vaqtidan tashqari normotonik reaktsiya tipiga kiradi.
Tomir komponentli gipertenziv tip minimal qon bosimi 90 mm s.u. dan oshishi bilan tavsiflanadi. Bu holat o’rta va qari yoshlarda pereferik tomirlarda organiq o’zgarishlar(ateroskleroz) kuzutiladi. Sportsmenlara tomir komponentli gipertenziya simpatik nerv tizimini quzg`alishi, adrenoretseptorlar va katta xolominlarga sezuvchanlik natijasida bo’lishi mumkin
Aralash komponentli gipertenziv tip . 20 marta o’tirib turishda, xam minimal xam maksimal qon bosimini birdaniga sportchilarda surunkali zo’riqishda, mashg`ulot rejimini buzilishda kuzatiladi.
2.2. YANGIPEDAGOGIKTEXNOLOGIYA
«Dumaloq stol»o’yinnio’tkazishmetodi:
Topshirikyozibqo’yilganqog`ozvarag`idavrabo’ylabo’tkazilada.Harbirtalabao’ziningjavobvariantiniyozibkuyadivavarakniboshkatalabagauzatadi.Xammatalabalaro’zjavoblariniyozibqo’yishadi,keyinmuxokamabo’ladi: noto’g`rijavoblaro’chiriladi, to’g`rijavoblarningsonigaqarabtalabaningbilimlarigabahoberiladi.Bumetodningfaqatyozmashakldaemas,balkiog`zakishakldaxamkullanishmumkin.Bumetodikadao’rgatuvchi-nazoratqiluvchiprogrammalardanfoydalanishmumkin.Shuniesdatutishkerakki,yaxshiqo’yilgansavol,bu –javobniyarmisiniuzigajoqilgansavoldir.
Savol:1Tipreaktsiyalarinisanabo’ting?
Javob:Normotonik, gipertonik, gipotonik, distonikvapilapoyasimon.
Savol:2 Reaktsiya tipini baholashni asosiy kriteriyalariniaytibbering?.
Javob:
birinchi 10 sekund davomida YUQS ni ortishini tiklanishi 50 %
sistolikqonbosimini 29% ortishi
distolikqonbosimini 0%gaortishi
PBni 55%gaortishi
YUQSnitiklanishvaqti 3 min. QBvaYUQSnidinamikasiniko’rsatkichlarinitiklanishdavrini 1-chiminutidahisoblana
Savol:3Letunovsinamasimaqsadi:
Javob:sportchiorganizminingtezkorishbajarishgavachidamlikkamoslashuvinibaholashuchunqo’llaniladi.
Baholashmezoni
Maksimalball 20-19
|
18-17 ball
|
16-15 ball
|
14-13 ball
|
12 ball
|
a`lo
|
yaxshi
|
o’rta
|
qoniqarsiz
|
yomon
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
3.Analitikqism
3.1.Klaster, organayzer
Klasternituzishqoidasi
1.Aqlingizganimakelsa, barchasiniyozing. G`oyalarisifatinimuhokamaqilmangfaqatularniyozing.
2. Xatnito’xtatadiganimloxatolarigavaboshqaomillargae`tiborbermang.
3. Ajratilganvaqttugagunchayozishnito’xtatmang. Agardaaqlingizdag`oyalarkelishibirdanto’xtasa, uholdaqachonkiyangig`oyalarkelmagunchaqog`ozgarasmchizibturing.
Harbirguruhboshqaguruhlarnibaholaydi. Harbirtalabbo’yichato’liqbajarilsa – 15 ball
Guruh
№
|
Tushunarlivaaniqjavob (5)
|
Ko’rgazma-lilik
(5)
|
Reglamentgaamalqilish (2,5)
|
Guruhfaolligi
(2,5)
|
Jamiball
|
1.
|
|
|
|
|
|
2.
|
|
|
|
|
|
Baholashmezoni:
Maksimalball 15
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
3.1.1.Klastertuzilmasi
Ommaviy razryadli sportchilarni shifokor nazorati darajalarida aniqlashda qo’llaniladi
bosqichlari
Ommaviy profilaktik ko’zdan kechirishlarda qo’llaniladi
Qo’liga tanometr manjeti taqiladi va arterial bosim o’lchaniladi, keyin es puls xar 10 sekundda stabillashguncha o’lchaniladi
Sportchi 2-3 daqiqa dam olvoladi
Martine sinamasi
Normotonmik
Gipertonik
Gipotonik
Distonik
Maksimal qon bosimini maksimal pog’onasimon ko’tarilishi
Sinamani aniqlashdagi mezonlar
Qo’ldan yechilmay sportchiga 30 sek davomida 20 marta to’lik o’tirib-turishi buyuriladi. O’tirish vaqtida qo’llarini oldinga ko’taradi
Bajarilib bo’lgandan so’ng, tekshiruvchi joyiga tezlik bilan o’tiradi, tiklanish davrining birinchi minutida, birinchi 10 sekund puls o’lchaniladi va 50 sek arterial bosim ulchawga ketadi
Qon bosim reaktsiyasining xarakteri
Aniqlanadigan javob reaktsiyasi tiplari
Yuklamaga javoban pulsning ko’tarilishi
Normitonik
Gipotonik
Gipertonik
Distonik
Maksimal qon bosim pog’onasimon ko’tarilishi
Yuklamaga javoban pilsning ko’tarilishi
3.2.Vaziyatlimasalalarningkompleksi
1 MASALA.
Bemor Martine sinamasinibajarishdanoldinarterialbosimi 140\90, pulssoni 95ta. BubemorMartinesinamasinio’tkazibto’g`riqildimi? Nega?
Javob:Yuqnoto’g`riqildi, sababiAByuqori (140/90), pulssoni 95.
2 MASALA.
Letunovsinamasinibajarayotganvaxtda,sportchiniyuragitezurib,mazasiqochibqoldi.Sababinimada? Sizningmaslahatingiz?
Javob:Organizmni moslashish xususiyati pasaygani sababli Letunov sinamasini bajara olmagan. Maslaxatimiz: sport bilan muntazam tarzda shug`ullanish.
3 MASALA.
YUrak-qon tomir sistemasining jismoniy yuklamalarinibajaribbo’lganB. ismlisportsmentrenirovkagaborgan. Buto’g`rimi? YOqbo’lsanimaga
Javob:Sportsmenushakunitrenirovkagaborishishartemasedi, chunkiyurak-qontomirsistemasiningjismoniyyuklamalarinibajargan.
Testlar
1. 20 martao’tiribturishsinamasigayurak-qontomirsistemasiningatipikreaktsiyatipiniko’rsating
*gipertonik
normatonik,tiklanishvaqti 3 daqiqa
normoergik
giperergik
2.Martinesinamasio’tkazilayotgandabaholanadiganko’rsatkichniayting
*yuklamagachavayuklamadanso’ngpuls
nafasolishtezligi
nafaschiqarishvaqti
nafasniushlabturishvaqti
3.Letunov sinamasini o’tkazishda qo’llaniladigan yuklama turini ko’rsating
*15 soniya davomida to’rgan joyida maksimal suratda yugurish
20 soniyada 30 martao’tiribturish
2 daqiqadavomidato’rganjoyida 180 qadamdaqiqatezlikdayugurish
30 soniyadavomida 60 martajoyidasakrash
4.Dozalangan jismoniy yuklama bilan funktsional sinama bajarilganda yurak-qon tomir sistemasida bo’ladigan o’zgarishni ko’rsating
*pulsningtezlashishi
pulsningpasayishi
maksimalarterialbosimningpasayishi
pulsbosiminingpasayishi
5.Sportchilarning yurak-qon tomir sistemasining funktsional holatidagi harakterli belgini ko’rsating
*bradikardiya
taxikardiya
arterialgipertenziya
miokarddistrofiyasi
6.YUrak-qon tomir sistemasining funktsional holatini baholovchi funktsional diagnostik usulni ko’rsating
*elektrogardiog`rafiya,fonokardiog`rafiya
rentgenog`rafiya
Letunovsinamasi
GTSOLIFKsinamasi
7.Normotonik reaktsiya tipini harakterlovchi belgini ko’rsating
*pulstezlashadi
maksimalarterialbosimkeskinortadi
minimalarterialbosimkeskinortadi
pulskeskintezlashadi
8.Gipertonik reaktsiya tipini harakterlovchi belgini ko’rsating
*pulskeskintezlashadi
maksimalarterialbosim 15-30%gaortadi
minimalarterialbosimpasayadi
pulskamayadi
9.Gipotonik reaktsiya tipiga harakterli belgini ko’rsating
*puls 120-150 % gatezlashadi
pulskamayadi
maksimalarterialbosimkamayadi
minimalarterialbosimkamayadi
10.Pog`anasimon reaktsiya tipiga xos belgini ko’rsating
*maksimal arterial bosim tiklanish davrining 1 minutida 2-3 minutlarga nisbatan past
maksimal arterial bosim tiklanish davrining 1 minutida 2-3 minutlarga nisbatan ortadi
pulskamayadi
maksimal bosim bir me`yorda ortadi
Baholashmezoni:
Maksimalball 15
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
20-16-a`lo
|
15-12-yaxshi
|
11-7-o’rta
|
6-4-qoniqarsiz
|
3 vaundankam-yomon
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
4. Amaliyqism
Amaliy ko’nikmani bajarilishi (qadamma-qadam)
1 Martinesinamasi.
Maksad : talabalargatekshiriluvchiningyurakqon-tomirsistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganMartinesinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’likto’g`ribajarildi
|
1
|
Tekshirishuchunjoy, stol-stul, sekundomer, fonendoskopvatanometrtayyorlash
|
0
|
5
|
2
|
Tekshiriluvchikulayholatda 2-3 minutdavomidao’tirib, tinchlanishi
|
0
|
5
|
3
|
Bilakarteriyasidabirson 3 martaketma-ketqaytarilgunchahar 10 sekunddapulsnio’lchash
|
0
|
10
|
4
|
Tonometrmonjetasichapelkagataqilib, qonbosimianiqlash
|
0
|
10
|
5
|
Monjetaechilmasdantekshiriluvchi 30 sekunddavomida 20 martako’llarinioldingatashlab, to’liqo’tiribturishi
|
0
|
10
|
6
|
Tiklanishdavri 1 minutiningbirinchi 10 sekundidavomidabilakarteriyasidapulso’lchash
|
0
|
10
|
7
|
Tiklanishdavri 1 minutining 10-50 sekundlaridaqonbosiminianiqlash
|
0
|
10
|
8
|
Tiklanishdavri 1 minutiningoxirgi 10 sekundidanboshlab, har 10 sekunddavomidapulsnidastlabkiko’rsatkichgatiklangunchava 3 martaketma-ketqaytarilgunchapulso’lchash
|
0
|
20
|
9
|
Tiklanishdavriminutlariningoxirgisekundlaridaqonbosiminianiqlash
|
0
|
10
|
10
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
10
|
|
Jami
|
0
|
100
|
2 Letunovsinamasi.
Maksad : talabalargatekshiriluvchiningyurakqon-tomirsistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganko’pbosqichliLetunovsinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’likto’g`ribajarildi
|
1
|
Sinamao’tkazishjoyi, stol-stul, sekun-domer, fonendoskopvatanometrtayyorlabolish
|
0
|
5
|
2
|
Tekshiriluvchikulayholatda 2-3 minutdavomidao’tirib, tinchlanishi
|
0
|
5
|
3
|
Bilakarteriyasidabirson 3 martaketma-ketqaytarilgunchahar 10 sekunddapulsnio’lchash
|
0
|
5
|
4
|
Tonometrmonjetasielkagataqilib, qonbosiminianiqlash
|
0
|
5
|
5
|
Monjetaechilmasdantekshiriluvchi 30 sekunddavomida 20 martako’llarinioldingatashlab, to’liqo’tiribturish
|
0
|
10
|
6
|
Tiklanishdavri 1 minutiningbirinchi 10 sekundidavomidabilakarteriyasidapulsnio’lchash
|
0
|
5
|
7
|
Tiklanishdavri 1 minutining 10-50 sekundlaridaqonbosiminianiqlash
|
0
|
5
|
8
|
Tiklanishdavri 1 minutiningoxirgi 10 sekundidanboshlab, har 10 sekunddavomidapulsnidastlabkiko’rsatkichgatiklangunchao’lchash
|
0
|
10
|
9
|
Pulstiklangachqonbosiminianiqlash
|
0
|
5
|
10
|
To’rganjoyida 15 sekunddavomidamaksimaltezlikdayugurish (songorizontalko’tarilganholatda)
|
0
|
10
|
11
|
4 minutdavomidapulsvaqonbosiminianiqlash (harminutningbirinchivaoxirgi 10 sekundidapuls, ularoralig`idaqonbosimio’lchanadi)
|
0
|
10
|
12
|
To’rganjoyidaminutiga 180 kadamtezlikdayugurish (son 750 ko’tarilganholatda)
|
0
|
10
|
13
|
5 minutdavomidapulsvaqonbosiminianiqlash (harminutningbirinchivaoxirgi 10 sekundidapuls, ularoralig`idaqonbosimio’lchanadi)
|
0
|
10
|
14
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
5
|
|
Jami
|
0
|
100
|
Baholashmezoni:
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
40-34,4-a`lo
|
34-28,4-yaxshi
|
28-22-o’rta
|
21,6-14,8-qoniqarsiz
|
14,4 vaundankam-yomon
|
5. Malaka, ko’nikma va bilimni tekshirish usullari
- og`zaki;
yozma;
organayzerlar;
test;
vaziyatlimasalalarechish;
egallanganamaliyko’nikmalarninamoyishetish;
5.1.Talabalarbilmi, ko’nikmavamahoratinibaholashdaqo’llaniladigannazoratmezonlari
№
|
Baho
|
a`lo
|
yaxshi
|
o’rta
|
qoniqarsiz
|
yomon
|
|
O’zlashtirish % hisobida
|
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
1
|
Nazariyqism
|
20-19
ball
|
18-17 ball
|
16-15 ball
|
14-13 ball
|
12 ball
|
2
|
Analitikqism:
organayzer
|
15-14 ball
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
3
|
Test
|
15-14 ball
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
4
|
Amaliyqism
|
40-34,4-ball
|
34-28,4ball
|
28-22ball
|
21,6-14,8 ball
|
14,4 ball
|
5
|
Nazoratsavollari
|
10-7,9
|
7,75-5,6
|
5,5-4,25
|
4,1-2,5
|
2,4 ball
|
5.2.Joriynazoratnibaholashmezoni.
№
|
O’zlashtirish %
|
Baho
|
Talabaningbilimdarajasi
|
1
|
96-100
|
A`lo
«5»
|
Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi, barchaberilgansavollargato’liqto’g`ijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi. Mavzubo’yichavaziyatlimasalalarniechadi, testsavollarigato’liqvato’g`rijavobberadi. Erkintasavvurgaegabo’lib, kerakbo’lgandao’qituvchibilano’zfikrinialmashaoladi.
|
2
|
91-95
|
Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi,barchaberilgansavollargato’liqto’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi, mustaqilmushohadayuritadi. Mavzumohiyatinitushuntiraoladi, erkintasavvurgaegabo’ladi, o’qituvchibilanbemalolfikralmashaoladi.
|
3.
|
86-90
|
Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi. Mavzubo’yichaamaliyishnatijalaribo’yichamustaqiltekshirishbayonnomasinito’ldiradi.
|
4
|
81-85
|
Yaxshi
«4»
|
Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi.
|
5
|
76-80
|
Javoblarto’g`ri, ammoto’liqemas, o’qituvchiningqo’shimchasavollaribo’yichakamchiliknito’ldiradi, mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol. Auditoriyadagitopshiriklarnibajarishdakatnashadi.
|
6.
|
71-75
|
Mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol, ammoxatoliklargayo’lqo’yadi, Auditoriyaishlarinibajarishdaqatnashadi, kerakliyozishlarniamalgaoshiradi.
|
7.
|
66-70
|
Qoniqarli
«3»
|
Javoblar 50% gato’g`ri, ammoberilgansavolningmohiyatinitushunadi; topshiriqlarnibajaraoladi,biroqunda 2-3 xatoliklargayo’lqo’yadi.
|
8
|
61-65
|
Javoblar 50%gato’g`ri, savolmohiyatinihammavaqthamto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarnio’qituvchiyordamidabajaradivashundaham 2-3 taxatogayo’lqo’yadi.
|
9
|
55-60
|
Javoblar 40% gato’g`ri,javobberishdayanglishibketadi, savolmohiyatinihammavaqtto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarniboshqatalabayokio’qituvchiyordamidabajaradi.
|
10
|
54-30
|
Qoniqarsiz
«2»
|
40% gachato’g`rijavobberaoladi, javoblaraniqemas, topshiriqlarnibajaraolmaydi. Uyvazifasibajarilmagan.
|
11
|
20-30
|
Amaliymashg`ulotgaqatnashadi, formada, daftaribor. Uygaberilganvazifabajarilmagan.
|
6. Nazoratsavollari
YUKTtiziminiMiqdoriyjismoniyyuklamasida, gipertoniktipibo’yichar-yanimabilanharakterlanadi.
Miqdoriyjismoniyyuklamadadistoniktipbo’yichar-yanitavsiflang
Jismoniymashqlarorganizmgaqandayta`sirko’rsatadi ?
Jismoniyyuklamalarnimuntazambajarishnatijasidaorganizmsistemalaridaqandayo’zgarishlarbo’ladi?
YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalholatinibaholovchiqaysisinamalarnibilasiz?
Normotoniktipnibelgilari?
Gipotoniktipnibelgilari?
Pog`onasimontipnibelgilari?
Baholashmezoni:
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
10-7,9-a`lo
|
7,75-5,6-yaxshi
|
5,5-4,25-o’rta
|
4,1-2,5-qoniqarsiz
|
2,4 vaundankam-yomon
|
7.Tavsiyaetilganadabietlar
Asosiy
1.Epifanov V.A., Apanasenko G.L. «Lechebnaya fizkultura i Shifokorebnыy qontrol» M., 1990
Ko’shimchaadabiyotlar
1.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000
2.Popov V.I. CHogovadze V.G. « Fizicheskaya reabilitatsiya» Rostov naDonu 2001
3.EpifanovV.A. “ Lechebnayafizicheskayakultura” M. 2003
4.DubrovskiyV.A. “ Lechebnayafizkultura” M. 2004
5.Lektsionnыe materialы i uchebno-metodicheskie razrabotki
6.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000
7.Rixsieva O.A. «Massaj» T. 1996
8.EvdokimovaT.A. MilyukovaI.V. Noveyshiyspravochnik“ Lechebnayafizkultura” M. 2004
9.«Meditsinskie osnovы fizicheskogo vospitaniya i formirovaniya zdorovya i garmonichnogo razvitiya detey i podrostkov» prof. Nazirov F.G. prof. Axmedova D.M. prof. Suyumov F.A. dots. Vasilev V.D, prof. Shayxova G.I. Tashkent 2003
10.Karpman V.L. «Serdtse i sport» M., 1999
11.Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks « Ro’q ovodstvo instro’q toraozdorovitel-nogo fitnessa» Kiev 2004
12.BetShou “YogafitTreningdlyazdorovya” M. 2005
13.MilyukovaI.V.EvdokimovaT.A. “ Gimnastikadlyadetey” M. 2004
14.A. BokovS. Sergeev “ Yogadlyadetey” M. 2004
15.Epifanov V.A., Moshkov V.N. «Lechebnaya fizkultura (spravochnik)» M.1997
16.M., Aulik I.V. «Opredelenie fizicheskoy rabotosposobnosti v klinike i sporte» M., 1990
17.YUldashev K.YU. «Nemedikamentoznыe metodы lecheniya profilaktiki i meditsinskoy reabilitatsii». Sb. nauch. trudov. T.-1994
18. CHet el adabieti:
TeylorS.B., MillerN.H. “ Basic physiologic principils relatied to
Group exirsise programs” Filadelphiya 1988
Tehaxton L. “ Phithiological and psythological effects of short term exirsise
eddiction on habitual runners.” 1992
19.Internetistochniki:
www.doktor.ru, www. medinfo. home.ml.org
http://www.restart-med.ru
http://www.mirmed.ru
http://micropolarization.narod.ru
http://skolioz.mccinet.ru
http://www.sportpsy.cz
Child in motion /cf/ (Rada Pisot)- http://www.zrs-kp.si/projekti/otrokvgibanju/Otrok%20v%20gibanju.pdf
www. aapmr.org, www.alhealth.com, www.docguide.com, www.healthweb.com, www.acsm.org, www.apta.org, www.sportsmed.org.
www.jphysiol.org, www.physsportmed.com
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASh VAZIRLIGI
TOShKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
“TASDIQLAYMAN”
O’quvishlaribo’yichaprorektor
prof. ______________ TeshaevO.R.
“_____”_________________2012 yil
Kafedra: Xalqtibbiyoti, Reabilitologiyavajismoniytarbiya
Fan: Shifokor nazorati
TIBBIYPROFILAKTIKAFAKULTETI 3-KURS
TALABALARIUCHUN
YAGONAUSLUBIYTIZIM
MAVZU: “Nafas (Genchi, Shtange, Rozental,Serkin) vavegetativnerv(ortostatik,klinoortostatik)sistemalariningfunktsionalsinamalari.”
Mavzusibo’yichaamaliymashg`ulot№ 6
TA`LIMTEXNOLOGIYASI
Toshkent–2012
Tuzuvchi:Dots.AdыlovSh.K.
kattao’qituvchiMirbabaevaD.B.
O’quvtexnologiyasitasdiqlangan:
kafedrayig`ilishidaprotokol №______ ____________12 y.
Fanningta`lim texnologiyasiToshkenttibbiyotakademiyasiIlmiy-uslubiykengashi“Ichki kasalliklar”sektsiyasida 2012 yil «____»dagi «_____»-sonmajlisbayonibilanma`qullangan.
Rayis: Professor,t.f.d. Karimov M.Sh.
O’quv mashg`ulotida ta`lim texnologiyasi modeli
Mavzu № 6 Nafas (Genche, Shtange, Rozental, Serkin) vavegetativnerv (ortostatik, klinoortostatik) sistemalariningfunktsionalsinamalari.
Ta`lim berish texnologiyasi (amaliy mashg`ulot)
Vaqt: 90 dakika
|
Talabalarsoni:8-10
|
Xxxx
|
|
O’quv mashg`ulotining shakli va turi
|
Amaliymashg`ulot
|
|
O’quvmashg`ulotiningtuzilishi
|
1.Kirish qism..
2. Nazariy qism
3.Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalarlar
4. Amaliy qism
|
|
O’quvmashg`ulotimaqsadi:
|
Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalarvainsonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnio’rganish. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarnio’rgatish.Nafasvavegetativnervsistemalariningfunktsionalsinamalarini(Shtange,Genche,Rozental,SerkinvaOrtostatik,Klinoortostatik) o’rgatish.
|
|
Talababilishikerak:
|
Funktsionalsinamalaraxamiyatini. Insonningfunktsionalholatini (IFX) baholashni. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarni . Nafasvavegetativnervsistemalariningfunktsionalsinamalarinijavobreaktsiyasinifarqlash.
|
|
Talababajaraolishilozim:
|
Arterialqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlash.
Spirografiyao’tkazishni.Funktsionalsinamalarnito’g`ribajaraolishni. O’tkazilganfunktsionalsinamalarniorganizmdagijavobreaktsiyasinibilishi.
|
|
Pedagogikvazifalar:
Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalarvainsonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnio’rganish. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarnio’rgatish.Nafasvavegetativnervsistemalariningfunktsionalsinamalarini (Shtange,Genche,Rozental,SerkinvaOrtostatik, Klinoortostatik) o’rgatish.
|
O’quvfaoliyatinatijalari:
Arterialqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlash.
Spirografiyao’tkazish.Funktsionalsinamalarnito’g`ribajaraolish. O’tkazilganfunktsionalsinamalarniorganizmdagijavobreaktsiyasinibilish.Insonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnibilish. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarnianiqbilish.
|
Ta`limusullari
|
Ma`ruza, aqliyhujum, hikoya, amaliyishusuli, kitobbilanishlash, suhbat, ta`limiyo’yin, organayzer.
|
Ta`limshakli
|
Jamoaviy, guruhlardaishlash («Birgalikdao’qiymiz», «O’ylang-Juftlikdaishlang-Fikralmashing»), yakkatartibli
|
Ta`limvositalari
|
Doska-stend, yozuv taxtasi, eslatma, nazorat varag`i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli masalalar
|
Ta`limberishsharoiti
|
Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,
guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, tonometr, fonendoskop, sekundomer, kushetkavaboshkalar.)
|
Monitoringvabaholash
|
Og`zakiso’rov: tezkor-so’rov,yozmaso’rov: test
|
O’quvmashg`ulotiningtexnologikharitasi
Ish bosqichlari va vaqti
(90 dakika)
|
Faoliyat
|
ta`limberuvchi
|
ta`limoluvchilar
|
1-bosqich.
5 daqiqa
15 daqiqa
|
Nazariyqism
1.1. Daftarlar va davomatnitekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg`ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.3. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarni;
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro’yxatini aytadi (ilova №.8)
1.4. O’quv mashg`ulotida o’quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)
|
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
|
2-bosqich.
5daqiqa
10 daqiqa
10daqiqa
15 daqiqa
|
Analitikqism
2.1. Tezkor-so’rov/ savol-javob/ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg`ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta`lim jarayonini tashkil etish
bo’yicha harakatlar tartibini bayon qiladi («Aylanma stol ishbilarmon uyini) (ilova №3)
2.3. Klaster va kontseptual jadval organayzerlarni ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga ajratadi (ilova №4)
2.4.Tanafus
2.5.Talabalargamavzunio’zlashtirishuchunbelgilanganko’rgazmaliqurollar ( testvavaziyatlimasala, kompyuterdasturlari, )nitaqdimetish, ulardanfoydalanishbo’yichako’rsatmalarvatushuntirishberish(ilova №4)
|
Javob beradilar
YOzadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimotqiladilar
vabosh.
|
3-bosqich.
10daqiqa
5daqiqa
10 daqiqa
5daqiqa
|
Amaliyqism
3.1. Amaliy ko’nikmalarni bajarish (ilova№5)
3.2.Mavzu bo’yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e`tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o’quv
mashg`ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi. Qontrol savollar taxlli (ilova №7)
3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uningbaholashmezonlarinietkazadi
|
Amaliy kunikmalarni bajaradilar
O’z-o’zini, o’zaro
baholashni
o’tkazadilar.
Savolberadilar
Topshiriqniyozadilar
|
1.Kirish
1.1. Mashg`ulotnio’tkazishjoyivajihozlanishi
Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,
guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, tonometr, fonendoskop, sekundomer, kushetkavaboshkalar.)
1.2. Motivatsiya
Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatini, shifokornazoratidaqo’llaniladiganfunktsionalsinamalarvainsonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnibilish, funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarniqo’llash,nafasvavegetativnervsistemalariningfunktsionalsinamalarini (Shtange, Genche, Rozental,SerkinvaOrtostatik, Klinoortostatik) o’tkazaolishkattaaxamiyatgaegadir. Talabatomonidano’zlashtirilganbilimvaamaliyko’nikmalar, unikelajakdao’zmutaxassislikamaliyotidaishonchbilanqo’lashimkoniyatiniberadi.
1.3.Fanlararovafanlarichraaloqalar
Sporttibbiyotifanibo’yichata`limberishvertikalintegratsiyabo’yichanormalanatomiya, normalvapatologikfiziologiya, ichkikasalliklarpropedevtikasi, gorizontalintegratsiyabo’yichafakultativvagospitalterapiya, travmatologiyavaortopediya, jismoniytarbiyavaShJTfanlaribilanuzviybog`langan
2. Nazariyqism
2.1. MAShG`ULOTNINGQISQACHAMAZMUNI
Nafassistemasinifunktsionalsinamalari.
Shtangesinamasi-nafasolgandanafasniushlabturishvaqti.Tekshiriluvchio’tirganholdabittacho’qurnafasoladimaksimalushlabturiladivasekundomerbilannafasolishvaqtinianiqlaydi.Sog`lomodamlarda 50-60sek. Sportchilarda 2-3min.gacha.
Genchisinamasi-Tekshiriluvchio’tirganholdabittachuqurnafaschiqaradimaksimalushlabturiladivasekundomerbilanvaqtinianiqlaydi.Sog`lomodamlarda 50-60sek. Sportchilarda 2-3min.gacha.
Rozentalsinamasi- Bunda 15sek.intervalbilanUTS 5 marotabao’lchanadi.Sog`lomadamlardanormadaUTSoshibboradi.HarxilkasalliklardaUTSpasayadi.
Serkinsinamasi- 3 bosqichdaniborat.
1chibosqichdanafasolibushlabturiladi,vaqtfiksattsialanadi.
2chibosqichda30soniyaichida 20 marotabao’tiribturiladi. Nafasolibushlabturiladi, vaqtfiksattsialanadi.
3chibosqichda1-2 daqiqadanso’ng 1chibosqichqaytariladi.
Klinikaxamiyati: Nafasolibushlabturishvachiqarishqon-tomirvanafasolishsistemasikasalliklaridabuzilishikuzatiladi.
Ortastatiksinama.Funktsionalholatni, vegetativstatusgabahoberamiz. Bunio’tkazishdaosonusuldato’rganda 1 min, yotganda 1 minut 10 sekunddavomidatomirurishiyoziladi. Vegetativnervtiziminisimpatikqisminiqo’zg`aluvchanliginidarajasibaholanadi. Simpatikqisminormalaktivligidatomirurishi 12-24 z/mingao’zgaradi. Biroq, sportchilaruchunbuprobaningaxamiyatiortastatikprobao’tkazalishidagivegetativstatusnibaholashdaginaemas, balkibukattaliklarnidinamikasinio’zgarishinihisobgaolishdadir. Shu maqsadda ortastatik proba har kuni ertalab, kechki uyqudan keyin bajariladi. O’quv shug`ullanish jarayoni tug`ri tuzilgan bo’lsa, har kuni ortastatik proba bajarilganda yotgandagi, to’rgandagi tomir urishi xajmidagi farqi kamayadi. Bu ko’rsatkichni ko’payishi sportchi holatiga mashg`ulot yuklamalari tug`ri kelmasligi yoki tiklanish jarayonini etishmovchiligi va nerv tizimini zo’riqishda kuzatiladi. Har qanday holatda xam mos keluvchi chora ko’rish kerak. Ortastatik probani o’tkazishda yana bir muxim narsaga etibor berish kerak. Mashg`ulot paytida tomir urish farqi kamayishi shaxsiy chegaraga ega. CHidamlilikka shug`ullanuvchi sportchilarda ortastatik proba bajarish jarayonida maksimal tomir urishi 5-6 zarbaga kamayishi mumkin.
Klino-ortostatiksinama. Tomir urishi yotgan va to’rgan holatda hisoblanadi. Vegetativ nerv tizimining parasimpatik qo’zg`aluvchanligini tekshiriladi. Bu to’rgandagi tomir urishidan yotgandagi tomir urishi 6-12 zarbaga kamligi bilan tavsiflanadi. Vegetativ statusni baholash uchun, ayniqsa nevrologik amaliyotda Kero va Kardyu ko’rsatgichlaridan foydalaniladi. U quyidagicha aniqlanadi: diastolik ADVI=(1-ADd/YUQS)*100.
2.2. YANGIPEDAGOGIKTEXNOLOGIYA
«Xurjunda nima bor» qonkursinio’tkazishmetodi:
O’q ituvchi topshirik variantlari yozib qo’yilgan kartochkalarni oldindan tayyorlaydi.Buqonkurskatnashchilaritavakkaligakartochkalardanoladi. Savollargajavoblaryozmashakldaberiladi. Talabalarningishlariniqonsultantlartekshiribchiqishadi.
Savol:1Vegetativnervsistemasinifunktsionalxolatinianiqlaydigansinamalarnisanabo’ting?
Javob:ortostatikvaklinoortostatiksinamalar.
Savol:2Serkinsinamasi. vaklinikaxamiyati?
Javob:Serkinsinamasi- 3 bosqichdaniborat.
1chibosqichdanafasolibushlabturiladi,vaqtfiksattsialanadi.
2chibosqichda30soniyaichida 20 marotabao’tiribturiladi. Nafasolibushlabturiladi, vaqtfiksattsialanadi.
3chibosqichda1-2 daqiqadanso’ng 1chibosqichqaytariladi.
Klinikaxamiyati: Nafasolibushlabturishvachiqarishqon-tomirvanafasolishsistemasikasalliklaridabuzilishikuzatiladi
Savol: 3Rozentalsinamasi.
Javob:Rozentalsinamasi- Bunda 15sek.intervalbilanUTS 5 marotabao’lchanadi.Sog`lomadamlardanormadaUTSoshibboradi .HarxilkasalliklardaUTSpasayadi.
Baholashmezoni
Maksimalball 20-19
|
18-17 ball
|
16-15 ball
|
14-13 ball
|
12 ball
|
a`lo
|
yaxshi
|
o’rta
|
qoniqarsiz
|
yomon
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
3.TAHLILIYQISM
3.1.Klaster,organayzer
Klasternituzishqoidasi
1. Aqlingizganimakelsa, barchasiniyozing. G`oyalarisifatinimuhokamaqilmangfaqatularniyozing.
2. Xatnito’xtatadiganimloxatolarigavaboshqaomillargae`tiborbermang.
3. Ajratilganvaqttugagunchayozishnito’xtatmang. Agardaaqlingizdag`oyalarkelishibirdanto’xtasa, uholdaqachonkiyangig`oyalarkelmagunchaqog`ozgarasmchizibturing.
Harbirguruhboshqaguruhlarnibaholaydi. Harbirtalabbo’yichato’liqbajarilsa – 15 ball
Guruh
№
|
Tushunarlivaaniqjavob (5)
|
Ko’rgazma-lilik
(5)
|
Reglamentgaamalqilish (2,5)
|
Guruhfaolligi
(2,5)
|
Jamiball
|
1.
|
|
|
|
|
|
2.
|
|
|
|
|
|
Baholashmezoni:
Maksimalball 15
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
100%-86%
|
85%-73%
|
72-56%
|
55%-46%
|
45% vaundankam
|
3.1.1.Klastertuzilmasi
1-bosqich
Kontseptualjadval
SINAMALAR
|
O’TKAZILIShTARTIBI
|
BAHOLASh
|
ShTANGE
SINAMASI
|
Tekshiriluvchi 5-7 mindamdankeyino’tirganxolatdachuqurnafasoladivachiqaradikeyinyananafasoladivauniushlabqoladi. Nafasushlanganvaqtdaunichiqargunchabo’lganvaqtbelgilanadi.
|
6-18 yoshdagisog`lombolalarvao’smirlardanafasniushlabturishdavomiyligi 16-55 sek, sog`lomchiniqmagankattalarda 40-50, chiniqqansportchilarda 60 sekdan2-2.5 mingacha
|
GENCHE
SINAMASI
|
Tekshiriluvchito’liknafaschiqaradivanafasoladikeyinyananafaschiqaribuniushlabturadi. Nafasushlabturishboshlanganidanto’xtagunchabo’lganvaqtbelgilanadi.
|
Sog`lomchiniqmaganshaxslarnafaschiqargandankeyinuni 20-30 sekdavomida, sog`lomsportchilaresa 30-90 sekushlabturadi.
|
SERKIN
SINAMASI
|
Tinch xolatda nafas olish fazasi ushlab turilgan nafas vaqti aniqlanadi. Tekshiriluvchi 30 sek davomida 20 marta o’tirib turgandan keyin nafas olish fazasida ushlangan nafasning vaqti aniqlanadi. YUklamadan keyin 1 min o’tgach nafas olish fazasidagi olingan nafas vaqti aniqlanadi.
|
Sog`lom chiniqqan 45-60 sek
Sog`lom chiniqmagan 35-45 sek
YUKT sistemasida yashirin etishmovchiligibor shaxslar20-35 sek
|
ROZENTAL
SINAMASI
|
O’TS ni 5 marotaba 15 sekundlik intervallar bilan o’lchanadi.
|
Sog`lom odamlarda O’TSning bir xil yoshi o’sib boruvchi ko’rsatgichlari kuzatiladi.
|
3.2.Vaziyatlimasalalarningkompleksi
1 MASALA
Sog`lom 35 yoshlikishida Shtange sinamasi o’tkazilganda ko’rsatkichlar pasayganyani 20-25sek. Qandayo’zgarishlarbuholatgasababbo’lgan?
Javob:YUqorinafasyullariningyallig`lanishi, o’tkazilgankasallikdanso’ng , jismoniyzo’riqishnatijasida.
2 MASALA
Bunyodkor futbol jamoastga 15 yoshli ikkita bola keldi. Ularning ortostatik sinamasi tekshirildi. Bunda:bittasini puls farqi 12% ni, ikkinchisiniki 20 % ni tashkil etdi. Agar futbol jamoasiga faqat bita uyinchi olinishi kerak bo’lsa trener qaysi bolani komandaga oladi?
Javob:Ikkinchi bola komandaga olinadi, chunki puls farqi 20% ni qiladi, normada(18-27%).
3 MASALA
Talabalar bemorni klino-ortostatik sinamasida farq topa olmadilar. Talabalar sinamani to’g`ri o’tkazildimi? Sizni takliflaringiz?
Javob:Sinama noto’g`ri o’tkazilgan, sababi normada pulsi 6 zarbdan oshishi kerak emas.
Testlar
1 Vegetativ nerv sistemasining funktsional holatini tekshiruvchi sinamani ko’rstaing
*ortostatik
Letunov
Rozental
Shtange
2 Ortostatik sinamani o’tkazishda qo’llaniladigan parametrni ayting
*pulsningo’zgarishi
nafasolishtezligi
nafaschiqarishtezligi
nafassoni
3 Nafas sistemasining funktsional holatini baholovchi sinamani ko’rsating
*Shtange
Martine
GTSOLIFK
Astrans
4 Ko’p bosqichli Serkin sinamasining bosqichini ayting
*o’tirgan holatda nafas olib ushlab turish vaqti
to’rgan holatda nafas olib ushlab turish
20 marta o’tirib to’rgandan so’ng nafas chiqarib ushlab turish
1 daqiqadanso’ngikkinchibosqichniqaytarish
Baholashmezoni:
Maksimalball 15
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
20-16-a`lo
|
15-12-yaxshi
|
11-7-o’rta
|
6-4-qoniqarsiz
|
3 vaundankam-yomon
|
100%-86%
|
85%-73%
|
70-56%
|
53%-46%
|
43% vaundankam
|
4. Amaliyqism
Amaliy ko’nikmani bajarilishi (qadamma-qadam)
NafassistemasiningfunktsionalholatinibaholovchiShtangesinamasinio’tkazish.
Maksad : talabalargatekshiriluvchiningnafassistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganShtangesinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’liqto’g`ribajarildi
|
1
|
Sinamao’tkazishjoyini, stol-stul, sekundomernitayyorlash
|
0
|
10
|
2
|
Tekshiriluvchinio’tirganholatda 5-7 minutdavomidatinchlantirish
|
0
|
20
|
3
|
Tekshiriluvchiningchuqurnafasolishivachiqarishi, so’ngranafasolib (maksimalnafasning 80-90 %) og`izvaburniniyopishi
|
0
|
20
|
4
|
Nafasniushlabturishvaqtinio’lchash
|
0
|
20
|
5
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
30
|
|
Jami
|
0
|
100
|
NafassistemasiningfunktsionalholatinibaholovchiGenchisinamasinio’tkazish.
Maqsad : talabalargatekshiriluvchiningnafassistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganGenchisinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’liqto’g`ribajarildi
|
1
|
Sinamao’tkazishjoyini, stol-stul, sekundomernitayyorlash
|
0
|
10
|
2
|
Tekshiriluvchinio’tirganholatda 5-7 minutdavomidatinchlantirish
|
0
|
20
|
3
|
Tekshiriluvchiningchuqurnafasolishivachiqarishi, so’ngranafasolib, havonichiqarishi, og`izvaburniniyopishi
|
0
|
20
|
4
|
Nafasniushlabturishvaqtinio’lchash
|
0
|
20
|
5
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
30
|
|
Jami
|
0
|
100
|
NafassistemasiningfunktsionalholatinibaholovchiSerkinsinamasinio’tkazish.
Maqsad : talabalargatekshiriluvchiningnafassistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganko’pbosqichliSerkinsinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’liqto’g`ribajarildi
|
1
|
Sinamao’tkazishjoyini, stol-stul, sekundomernitayyorlash
|
0
|
5
|
2
|
Tekshiriluvchinio’tirganholatda 5-7 minutdavomidatinchlantirish
|
0
|
5
|
3
|
Tekshiriluvchiningchuqurnafasolishivachiqarishi, so’ngranafasolib, og`izvaburniniyopishi
|
0
|
10
|
4
|
Nafasniushlabturishvaqtinio’lchash
|
0
|
10
|
5
|
Tekshiriluvchining 30 sekunddavomida 20 martao’tiribturishi, nafasolib, og`izvaburniniyopishi
|
0
|
15
|
6
|
Nafasniushlabturishvaqtinio’lchash
|
0
|
10
|
7
|
Tekshiriluvchiga 1 minutdavomidadamberish
|
0
|
5
|
8
|
Tekshiriluvchiningchuqurnafasolib, og`izvaburniniyopishi
|
0
|
10
|
9
|
Nafasniushlabturishvaqtinio’lchash
|
0
|
10
|
10
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
20
|
|
Jami
|
0
|
100
|
NafassistemasiningfunktsionalholatinibaholovchiRozentalsinamasinio’tkazish.
Maqsad : talabalargatekshiriluvchiningnafassistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganRozentalsinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’liqto’g`ribajarildi
|
1
|
Spirometrapparatiishchiholatigakeltirish, og`izuchunmaxsusmoslamanispirtbilanartish
|
0
|
5
|
2
|
Tekshiriluvchiningdastlabchuqurnafasolib, chiqarishi, so’ngrachuqurnafasolibspirometrningmaxsusmoslamasi-niog`izgaolish, lablaribilangermetikqisish
|
0
|
10
|
3
|
Olinganhavonispirometrgato’liqoxirigachachiqarish
|
0
|
20
|
4
|
Olingannatijanianiqlash (chiqarilganhavomiqdori)
|
0
|
10
|
5
|
15 sekunddamberish
|
0
|
10
|
6
|
YUqoridakeltirilgano’pkaningtirik-liksig`isminitekshirishharakatiniyana 4 marta, 15 sekundlikpauzabilanamalgaoshirishvanatijasinianiqlash
|
0
|
30
|
7
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
15
|
|
Jami
|
0
|
100
|
Vegetativnervsistemasiningfunktsionalholatinibaholovchiortostatiksinamasinio’tkazish.
Maqsad : talabalargatekshiriluvchiningvegetativnervsistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganortostatiksinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’liqto’g`ribajarildi
|
1
|
Sinamao’tkazishuchunkushetka, sekun-domer, fonendoskopvatanometrtayyorlash
|
0
|
10
|
2
|
Tekshiriluvchinidastlab 5 minutdavomidagorizontalholatdayotishi
|
0
|
10
|
3
|
15 sekunddavomidapulsnio’lchash, arterialbosiminianiqlash
|
0
|
15
|
4
|
Tekshiriluvchiningastasekinturishi
|
0
|
10
|
5
|
Turishibilanpulsvaarterialbosiminio’lchash
|
0
|
15
|
6
|
1 minutdamberish
|
0
|
10
|
7
|
Pulsvaarterialbosimnio’lchash
|
0
|
15
|
8
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
15
|
|
Jami
|
0
|
100
|
Vegetativnervsistemasiningfunktsionalholatinibaholovchiklino-ortostatiksinamasinio’tkazish.
Maqsad : talabalargatekshiriluvchiningvegetativnervsistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaqsadidaqo’llaniladiganklino-ortostatiksinamasinito’g`rio’tkazishtexnikasigao’rgatish.
Bajariladiganbosqichlar :
№
|
Bajariladiganishnomi
|
Bajarmadi
(0 ball)
|
To’liqto’g`ribajarildi
|
1
|
Sinamao’tkazishuchunkushetka, sekun-domer, fonendoskopvatanometrtayyorlash
|
0
|
10
|
2
|
Tekshiriluvchiningto’rganholatida 15 sekunddavomidapulsinio’lchash, arterialbosiminianiqlash
|
0
|
25
|
3
|
Tekshiriluvchiningastasekingorizon-talholatgao’tishi
|
0
|
10
|
4
|
Tekshiriluvchidayotishibilanpulsinivaarterialbosiminio’lchash
|
0
|
25
|
5
|
Olingannatijanibaholash
|
0
|
30
|
|
Jami
|
0
|
100
|
Baholashmezoni:
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
40-34,4-a`lo
|
34-28,4-yaxshi
|
28-22-o’rta
|
21,6-14,8-qoniqarsiz
|
14,4 vaundankam-yomon
|
5. Malaka, ko’nikma va bilimni tekshirish usullari
- og`zaki;
yozma;
organayzerlar;
test;
vaziyatlimasalalarechish;
egallanganamaliyko’nikmalarninamoyishetish;
5.1.Talabalarbilmi, ko’nikmavamahoratinibaholashdaqo’llaniladigannazoratmezonlari
№
|
Baho
|
a`lo
|
yaxshi
|
o’rta
|
qoniqarsiz
|
yomon
|
|
O’zlashtirish % hisobida
|
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
1
|
Nazariyqism
|
20-19
ball
|
18-17 ball
|
16-15 ball
|
14-13 ball
|
12 ball
|
2
|
Analitikqism:
organayzer
|
15-14 ball
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
3
|
Test
|
15-14 ball
|
13-12 ball
|
11-10 ball
|
9-8 ball
|
7-6ball
|
4
|
Amaliyqism
|
40-34,4-ball
|
34-28,4ball
|
28-22ball
|
21,6-14,8 ball
|
14,4 ball
|
5
|
Nazoratsavollari
|
10-7,9
|
7,75-5,6
|
5,5-4,25
|
4,1-2,5
|
2,4 ball
|
5.2.Joriynazoratnibaholashmezoni.
№
|
O’zlashtirish %
|
Baho
|
Talabaningbilimdarajasi
|
1
|
96-100
|
A`lo
«5»
|
Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi, barchaberilgansavollargato’liqto’g`ijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi. Mavzubo’yichavaziyatlimasalalarniechadi, testsavollarigato’liqvato’g`rijavobberadi. Erkintasavvurgaegabo’lib, kerakbo’lgandao’qituvchibilano’zfikrinialmashaoladi.
|
2
|
91-95
|
Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi,barchaberilgansavollargato’liqto’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi, mustaqilmushohadayuritadi. Mavzumohiyatinitushuntiraoladi, erkintasavvurgaegabo’ladi, o’qituvchibilanbemalolfikralmashaoladi.
|
3.
|
86-90
|
Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi. Mavzubo’yichaamaliyishnatijalaribo’yichamustaqiltekshirishbayonnomasinito’ldiradi.
|
4
|
81-85
|
Yaxshi
«4»
|
Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi.
|
5
|
76-80
|
Javoblarto’g`ri, ammoto’liqemas, o’qituvchiningqo’shimchasavollaribo’yichakamchiliknito’ldiradi, mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol. Auditoriyadagitopshiriklarnibajarishdakatnashadi.
|
6.
|
71-75
|
Mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol, ammoxatoliklargayo’lqo’yadi, Auditoriyaishlarinibajarishdaqatnashadi, kerakliyozishlarniamalgaoshiradi.
|
7.
|
66-70
|
Qoniqarli
«3»
|
Javoblar 50% gato’g`ri, ammoberilgansavolningmohiyatinitushunadi; topshiriqlarnibajaraoladi,biroqunda 2-3 xatoliklargayo’lqo’yadi.
|
8
|
61-65
|
Javoblar 50%gato’g`ri, savolmohiyatinihammavaqthamto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarnio’qituvchiyordamidabajaradivashundaham 2-3 taxatogayo’lqo’yadi.
|
9
|
55-60
|
Javoblar 40% gato’g`ri,javobberishdayanglishibketadi, savolmohiyatinihammavaqtto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarniboshqatalabayokio’qituvchiyordamidabajaradi.
|
10
|
54-30
|
Qoniqarsiz
«2»
|
40% gachato’g`rijavobberaoladi, javoblaraniqemas, topshiriqlarnibajaraolmaydi. Uyvazifasibajarilmagan.
|
11
|
20-30
|
Amaliymashg`ulotgaqatnashadi, formada, daftaribor. Uygaberilganvazifabajarilmagan.
|
6. Nazoratsavollari
1Nafassistemasiningfunktsionalholatinibaholashmaksadi?
2Nafas sinamalarini sanab uting.
3 Shtange sinamasini normasini (sonda) aytib bering?
4 Genche sinamasini texnikasini aytib bering?
Rozental sinamasini to’liq aytib bering?
6 Serkin sinamasi qanday o’tkaziladi?
7 Ortostatik sinamada vegetativ nerv sistemasini normal reaktsiyasini baholab bering?
Baholashmezoni:
100%-86%
|
85%-71%
|
70-55%
|
54%-37%
|
36% vaundankam
|
10-7,9-a`lo
|
7,75-5,6-yaxshi
|
5,5-4,25-o’rta
|
4,1-2,5-qoniqarsiz
|
2,4 vaundankam-yomon
|
7.Tavsiyaetilganadabietlar
Asosiy
1.Epifanov V.A., Apanasenko G.L. «Lechebnaya fizkultura i Shifokorebnыy qontrol» M., 1990
Ko’shimchaadabiyotlar
1.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000
2.Popov V.I. CHogovadze V.G. « Fizicheskaya reabilitatsiya» Rostov naDonu 2001
3.EpifanovV.A. “ Lechebnayafizicheskayakultura” M. 2003
4.DubrovskiyV.A. “ Lechebnayafizkultura” M. 2004
5.Lektsionnыe materialы i uchebno-metodicheskie razrabotki
6.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000
7.Rixsieva O.A. «Massaj» T. 1996
8.EvdokimovaT.A. MilyukovaI.V. Noveyshiyspravochnik“ Lechebnayafizkultura” M. 2004
9.«Meditsinskie osnovы fizicheskogo vospitaniya i formirovaniya zdorovya i garmonichnogo razvitiya detey i podrostkov» prof. Nazirov F.G. prof. Axmedova D.M. prof. Suyumov F.A. dots. Vasilev V.D, prof. Shayxova G.I. Tashkent 2003
10.Karpman V.L. «Serdtse i sport» M., 1999
11.Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks « Ro’q ovodstvo instro’q toraozdorovitel-nogo fitnessa» Kiev 2004
12.BetShou “YogafitTreningdlyazdorovya” M. 2005
13.MilyukovaI.V.EvdokimovaT.A. “ Gimnastikadlyadetey” M. 2004
14.A. BokovS. Sergeev “ Yogadlyadetey” M. 2004
15.Epifanov V.A., Moshkov V.N. «Lechebnaya fizkultura (spravochnik)» M.1997
16.M., Aulik I.V. «Opredelenie fizicheskoy rabotosposobnosti v klinike i sporte» M., 1990
17.YUldashev K.YU. «Nemedikamentoznыe metodы lecheniya profilaktiki i meditsinskoy reabilitatsii». Sb. nauch. trudov. T.-1994
18. CHet el adabieti:
TeylorS.B., MillerN.H. “ Basic physiologic principils relatied to
Group exirsise programs” Filadelphiya 1988
Tehaxton L. “ Phithiological and psythological effects of short term exirsise
eddiction on habitual runners.” 1992
19.Internetistochniki:
www.doktor.ru, www. medinfo. home.ml.org
http://www.restart-med.ru
http://www.mirmed.ru
http://micropolarization.narod.ru
http://skolioz.mccinet.ru
http://www.sportpsy.cz
Child in motion /cf/ (Rada Pisot)- http://www.zrs-kp.si/projekti/otrokvgibanju/Otrok%20v%20gibanju.pdf
www. aapmr.org, www.alhealth.com, www.docguide.com, www.healthweb.com, www.acsm.org, www.apta.org, www.sportsmed.org.
www.jphysiol.org, www.physsportmed.com
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI
SAQLASh VAZIRLIGI
TOShKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
“TASDIQLAYMAN”
O’quvishlaribo’yichaprorektor
prof. ..........................TeshaevO.R.
“_____”_________________2012 yil
Kafedra: Xalqtibbiyoti, Reabilitologiyavajismoniytarbiya
Fan: Shifokor nazorati
TIBBIYPROFILAKTIKAFAKULTETI 3-KURS
TALABALARIUCHUN
YAGONAUSLUBIYTIZIM
MAVZU: “Tashqinafasolishningfunktsionalholatinianiqlash (spirometriya,pikfloumetriyavama`lumotlarnitaxliletish).”
Mavzusibo’yichaamaliymashg`ulot№7
TA`LIMTEXNOLOGIYASI
Toshkent–2012
Tuzuvchi:Dots.AdыlovSh.K.
kattao’qituvchiMirbabaevaD.B.
O’quvtexnologiyasitasdiqlangan:
kafedrayig`ilishidaprotokol №______ ____________12 y.
Fanningta`lim texnologiyasiToshkenttibbiyotakademiyasiIlmiy-uslubiykengashi“Ichki kasalliklar”sektsiyasida 2012 yil «____»dagi «_____»-sonmajlisbayonibilanma`qullangan.
Rayis: Professor,t.f.d. Karimov M.Sh.
O’quv mashg`ulotida ta`lim texnologiyasi modeli
Mavzu № 7 Tashqinafasolishningfunktsionalholatinianiqlash (spirometriya, pikfloumetriyavama`lumotlarnitaxliletish).
Ta`lim berish texnologiyasi (amaliy mashg`ulot)
Vaqt: 90 daqiqa
|
Talabalarsoni:8-10
|
O’quv mashg`ulotining shakli va turi
|
Amaliymashg`ulot
|
O’quvmashg`ulotiningtuzilishi
|
1.Kirish qism..
2. Nazariy qism
3.Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalarlar
4. Amaliy qism
|
O’quvmashg`ulotimaqsadi:
|
Tashqinafasolishningfunktsionalholatinianiqlash (spirometriya, pikfloumetriyavama`lumotlarnitaxliletish). Tashqinafasolishningochiqvayopiqusullarihakidatushuncha. Tekshiriluvchidanolinganspirogrammayordamidanafasningminutlikhajmini, nafasolishsonini, nafasningo’rtachachuqurligini, o’pkaningtirikliksig`imini, o’pkaningmaksimalventilyatsiyasini, maksimalnafasolgandanafaslarsonivachuqurligini, rezervnafasni, kislorodhajminianiqlash.
|
Talababilishikerak:
|
Tashqinafasolishningfunktsionalholatinianiqlash (spirometriya, pikfloumetriyavama`lumotlarnitaxliletish). Tashqinafasolishningochiqvayopiqusullarihakidatushuncha. Tekshiriluvchidanolinganspirogrammayordamidanafasningminutlikhajmini, nafasolishsonini, nafasningo’rtachachuqurligini, o’pkaningtirikliksig`imini, o’pkaningmaksimalventilyatsiyasini, maksimalnafasolgandanafaslarsonivachuqurligini, rezervnafasni, kislorodhajminianiqlash.
|
Talababajaraolishilozim:
|
mustaqilravishdatekshiriluvchidanolinganspirogrammayordamidanafasningminutlikhajmini, nafasolishsonini, nafasningo’rtachachuqurligini, o’pkaningtirikliksig`imini, o’pkaningmaksimalventilyatsiyasini, maksimalnafasolgandanafaslarsonivachuqurligini, rezervnafasni, kislorodhajminianiqlash.Berilganspirogrammalarnibaholash.
|
Pedagogikvazifalar:
Tashqinafasolishningfunktsionalholatinianiqlash (spirometriya, pikfloumetriyavama`lumotlarnitaxliletish). Tashqinafasolishningochiqvayopiqusullarihakidatushuncha. Tekshiriluvchidanolinganspirogrammayordamidanafasningminutlikhajmini, nafasolishsonini, nafasningo’rtachachuqurligini, o’pkaningtirikliksig`imini, o’pkaningmaksimalventilyatsiyasini, maksimalnafasolgandanafaslarsonivachuqurligini, rezervnafasni, kislorodhajmininiqlash,o’rgatish
|
O’quvfaoliyatinatijalari:
Insonningfunktsionalholatini (IFX)vafunktsionalholatibo’yichabaholashni. Tashqinafasolishningfunktsionalholatinianiqlashni (spirometriya,pikfloumetriyavama`lumotlarnitaxliletishni). Mustaqilravishdatekshiriluvchidanolinganspirogrammayordamidanafasningminutlikhajmini, nafasolishsonini, nafasningo’rtachachuqurligini, o’pkaningtirikliksig`imini, o’pkaningmaksimalventilyatsiyasini, maksimalnafasolgandanafaslarsonivachuqurligini, rezervnafasni, kislorodhajminianiqlash.Berilganspirogrammalarnibaholash.
|
Ta`limusullari
|
Ma`ruza, aqliyhujum, namoyish, amaliyishusuli, kitobbilanishlash, suhbat, ta`limiyo’yin, organayzer.
|
Ta`limshakli
|
Jamoaviy, guruhlardaishlash («Birgalikdao’qiymiz», «O’ylang-Juftlikdaishlang-Fikralmashing»), yakkatartibli
|
Ta`limvositalari
|
Doska-stend, yozuv taxtasi, eslatma, nazorat varag`i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli masalalar
|
Ta`limberishsharoiti
|
Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,
guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, spirometr, ko’krakqafasiningaylanasinio’lchashga- metrlenta, tonometr, fonendoskopvaboshqalar.)
|
Monitoringvabaholash
|
Og`zakiso’rov: tezkor-so’rov,yozmaso’rov: test
|
O’quvmashg`ulotiningtexnologikharitasi
Ish bosqichlari va vaqti
(90 daqiqa)
|
Faoliyat
|
ta`limberuvchi
|
ta`limoluvchilar
|
1-bosqich.
5 daqiqa
15 daqiqa
|
Nazariyqism
1.1. Daftarlar va davomatnitekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg`ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.3. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarni;
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro’yxatini aytadi (ilova №.8)
1.4. O’quv mashg`ulotida o’quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)
|
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
|
2-bosqich.
5daqiqa
10 daqiqa
10daqiqa
15 daqiqa
|
Analitikqism
2.1. Tezkor-so’rov/ savol-javob/ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg`ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta`lim jarayonini tashqil etish
bo’yicha harakatlar tartibini bayon qiladi («Aylanma stol ishbilarmon o’yini) (ilova №3)
2.3. Klaster va kontseptual jadval organayzerlarni ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga ajratadi (ilova №4)
2.4.Tanafus
2.5.Talabalargamavzunio’zlashtirishuchunbelgilanganko’rgazmaliqurollar ( testvavaziyatlimasala, kompyuterdasturlari, )nitaqdimetish, ulardanfoydalanishbo’yichako’rsatmalarvatushuntirishberish(ilova №4)
|
Javob beradilar
YOzadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimotqiladilar
vabosh.
|
3-bosqich.
10daqiqa
5daqiqa
10 daqiqa
5daqiqa
|
Amaliyqism
3.1. Amaliy ko’nikmalarni bajarish (ilova№5)
3.2.Mavzu bo’yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e`tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o’quv
mashg`ulotining maqsadga erishish
darajasini taxlil qiladi. Qontrol savollar taxlili (ilova №7)
3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uningbaholashmezonlarinietkazadi
|
Amaliy kunikmalarni bajaradilar
O’z-o’zini, o’zaro
baholashni
o’tkazadilar.
Savolberadilar
Topshiriqniyozadilar
|
|
|
1.Kirish
1.1. Mashg`ulotnio’tkazishjoyivajihozlanishi
Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan,
guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, spirometr, ko’krakqafasiningaylanasinio’lchashga- metrlenta, tonometr, fonendoskopvaboshqalar.)
1.2. Motivatsiya
|
Tashqinafasolishningfunktsionalholatinianiqlash (spirometriya, pikfloumetriyavama`lumotlarnitaxliletish). Tashqinafasolishningochiqvayopiqusullarinibilish,tekshiriluvchidanolinganspirogrammayordamidanafasningminutlikhajmini, nafasolishsonini, nafasningo’rtachachuqurligini, o’pkaningtirikliksig`imini, o’pkaningmaksimalventilyatsiyasini, maksimalnafasolgandanafaslarsonivachuqurligini, rezervnafasni, kislorodhajminianiqlash, baholashvaqo’llashalohidaahamiyatgaegadir. Talabatomonidano’zlashtirilganbilimvaamaliyko’nikmalar, unikelajakdao’zmutaxassislikamaliyotidaishonchbilanqo’lashimkoniyatiniberadi.
1.3. Fanlararovafanlarichraaloqalar
Sporttibbiyotifanibo’yichata`limberishvertikalintegratsiyabo’yichanormalanatomiya, normalvapatologikfiziologiya, ichkikasalliklarpropedevtikasi, gorizontalintegratsiyabo’yichafakultativvagospitalterapiya, travmatologiyavaortopediya, jismoniytarbiyavaShJTfanlaribilano’zviybog`langan
|
2. Nazariyqism
2.1. MASHG`ULOTNINGQISQACHAMAZMUNI
|
Tashqinafasfaoliyatiningtekshiruvchimetodlar.
Gazalmashinuviyopiqxoldatekshirilishi (spirografiya).Tekshirishdaspirograflardanfoydalaniladi, shuningdekKrog, Knippingapparatlariv.b. YOpiqtipdagitekshiriluvchiapparatgaxavopuflanadivashuxolatdanafaschiqariladi. YA`niapparatvanafasyo’llaritutashsistemanixosilqiladi. CHiqarilganxavoyo’llaridaSO2yutuvchinarsabor. Xarakatlanuvchilentadaspirogrammaningqiyshiqchizig`ianiqlanadi. Ubo’yichanafaschuqurligivachastotasi, minutlikxajmi, O’TSvauningfraktsiyalari, O2vaqtbirligidayutilishianiqlanadi. Asosiymoddalaralmashinuvivanafasko’rsatkichlcharixisoblanadi.
KuzatuvniatmosferaxavosidayokiO2bilanxamo’tkazsabo’ladi. Tekshiluvchishaxsnitekshirishxarakteribilanavvaltanishtirishzarurshartlardanbirixisoblanadi (spirografdayokiDuglasqopida). Agarsistemaningulanishitabiiynafasqarakterinio’zgartirilsashundaolingannatijalarxaqiqiyxisoblanishimumkin. Tekshirishvaqtininguzayishinafasxarakterinio’zgartiradi. Sistemaganafasni 5-6 minko’pyuborishtafsiyaetilidi.
Gazalmashinuviningochiqxoldatekshirilishi (DuglasvaXoldenusuli).Tekshiriluvchiklapanliqutiorqaliatmosferaxavosinitashqaridanyuboradi. CHiqariluvchinafasDuglasqopiga (100-200lxajmdagiplasmasyokirezinaqop) yokigazlixisoblagichgakiradi. CHiqariluvchixavoxajminiuzluksizaniqlanadi. Sistemagaulashsekundamerniyoqishbilanbirvaqitdabajariladi. Duglasqopigayig`ilganxavomexanikyo’lbilanaralashtirilib, tekshirishuchunolinadi.
CHiqariluvchixavoxajminianiqlashuchunqolganxavonigazsoatlariorqalio’tkaziladi. Oxirgitekshirishminutigabo’linganmaxsusjadvalbo’yichanormalsharoitgakeltiriladi (barometrikbosim 760mm.sm.us. vatemperatura 00S). Olingansonnafasniminutlikxajminitashkiletadi.
TekshirishuchunolingannafasxavosinigazanalizatoriXoldenapparatidaSO2ajralishivaO2yutilishfoizinianiqlashimkoniniberadi. Maxsusjadvallarniqo’llabo’pkadaO2utilizatsiyasi, SO2ajralishi, nafaskoeffitsienti, asosiyalmashinuvxisoblabchiqqiladi.
OchiqtibdagisistemagaBe-lauapparatixamkiradi. UchiqariladigannafasxavosidabevositaSO2vaO2borliginianiqlashniberadi.
Upkada gaz almashinuvi
Kislorod yutilishi(KYU) 1 minutda yutilgan kisloroD mikdori. U tashki nafas funktsiyasini urganishning spirografik usulida yoki spirogrammaning siljish darajasiga karab (kislorod beruvchi apparatLarda), yoki kislorod berilishi registratsiyasi egri chizigiga (avtomatlashtirilgan kislorod uzatish apparatlarida-spirogramma yozuvi-gorizontal). Spirograf masshtab shkalasini va kogoz xarakati tezligini e`tiborga olib, 1 min da yutilgan-Oz—mikdori aniklanadi. YOsh oshgan sari 02 ishlatilishi xam oshadi. 1 yoshli bolalarda bu kursatkich-60 ml bulsa, 13-15 yoshga kelib-200 ml/min ga etadi. KYU ni aniklash-asosiy almashinuv sharoitida utkaziladi. Zarur bulgan asosiy almashinuvni 7,07ga bulish orkali kerakli KYU mikdori aniklanadi. Urtacha kerakli mikdoridan siljish±20%dan oshmasligi zarur.
KYUning oshishi organizmdagi oksidlanish jarayonlarning kuchayishi, upka ventilyatsiyasining oshishida kuzatiladi. Jismoniy yuklamada xam KYU oshadi. KYUning tushishi yurak va upka etishmovchiliklarida, upka minutlik ventilyatsiyasining keskin oshishi xolatlarida kuzatiladi.
Kisloroddan FoydalanishKoeffitsenti(KFK) 1 l upkaga kirgan xavodagi O₂ ning millilitrlarda ifodalangan xajmi. 1 min da yutilgan O₂mikdorini MNX (minutlik nafas xajmi(litr)) mikdoriga bulishorkali topiladi. Aniklash bitta spirogrammada va 1 vakt oraligida utkaziladi. MNX va KYUning anik mikdorlaridan foydalaniladi(xona xaroratida ulchangan). KFK mikdori yosh utgan sari oshadi: 1yoshli bolalarda 20ml, 15 yoshli bolalarda 36 mlgacha oshadi.
KFKning tushishi upka ventilyatsiyasining yomonlashishi va samarasining tushishishdan, diffuziya jarayoning buzilishidan dalolat beradi. Lekin ba`zi bemorlarda O^ bilan nafas olish sinamalari utkazilishi KFKning usishi bilan boradi. Bu xolatga boshka simptomlar bilan nafas etishmovchiligining bir kurinishi deb karash mumkin. Jismoniy yuklama ta`sirida KFK oshadi, bu upkaga kirayotgan xavodan yaxshi foydalanilayotganligi xakida darak beradi. YOpik nafas etishmovchiligida xatto kam mikdordagi jismoniy yuklamada, yorkin nafasetishmovchiligida esa-tinch xolatda KFKning pasayishi kuzatiladi.
Upkaning tiriklik sigimi(UTS) maksimal nafas olishdan sung, chikarish mumkin bulgan maksimal xavo mikdori. U spirograf yoki spirometr vositasida ulchanadi. YOsh utgan sayin UTS xam oshib boradi. N. A. Shalkov buyicha, 4-6 yoshdagi bolalar uchun UTS-1100-1200ml, 13-15 yoshdagilar uchun-2100-3200ml. UTSni zarur Bulgan upkaning tiriklik sigimi(ZUTS) bilan takkoslab baxolash tavsiya kilinadi. ZUTSni aniklashning xar xil formulalari mavjud: ZUTS=(27,63-0,112*x*yosh), bu erda x-turgan xolatdagi buy (erkaklar uchun); yoki (21,78-0,101 *x*yosh), bu erda x-turgan xolatda buy (ayollar uchun)
Antoni buyicha ZUTS=zaruriy asosiy almashinuv*x*2,3(ayollar uchun) yoki 2,6(erkaklar uchun).Shu yul bilan olingan kattalikni tugrilovchi koeffitsient 1,2ga kupaytiriladi. UTSni 80%dan kamayishi patologik xolat deb xisoblanadi. UTSning kamayishi nafas organlarining utkir va surunkali kasalliklarida kuzatiladi. Nafas etishmovchiligining kuchayib borishi natijasida UTSning kamayishi kuchayib bo¬radi. UTSning pasayishi yurak-kon tomir sistemasi kasalliklarida, kukrak kafasi, diafragmaning xarakatchanligining chegaralanishida kuzatiladi. UTSni kayta ulchashlar dinamikada katta axamiyatga ega. UTS sport bilan shugullanganda oshadi.
O’pkaning umumiy sig`imi (UUS) maksimal nafas olingandan sung upkadagi xavo mikdori. Upkadagi "koldik xajm va UTS aniklangandan sung xisoblanadi. UUS uni tashkil kilayotgan nafas xajmlariga boglik. YOsh utgan sari UUS xam ortadi. Zaruriy upkaning umumiy tiriklik sigimini (ZUUTS) aniklash uchun ZU TS mikdoridan foydalanish tavsiya kilinadi.
Antoni buyicha-ZUUTS, 1,32ga kupaytirilgan ZUTSgatengdir. Bu mikdorning siljishi±15-20%ni tashkil etsa, norma xisoblanadi.UUSni keskin pasayib ketishi: upka kasalliklarida, kuyi darajada u yurak etishmovchiliklarida kuzatiladi. Sport bilan shugullanganda UUSning usishi kuzatiladi.
Upka ventilyatsiyasi
Nafasning minutlik xajmi (NMX) upkadagi 1 minut ichidagi olingan xavoning mikdoridir. NMX Duglas kopchasi orkali, nafas soatlarida yoki spirogrammada xar 3-5 minutda nafas xarakaglar soni orkali aniklanadi va urtacha minutlik xajmi xisoblanadi. NMX asosiy almashinuv sharoitida (tinch sharoitda, yotgan xolda) aniklanadi.
NMX soglom bolalarda past, urtacha va yukori bulishi mumkin.Xar yosh davomida 1000 ml dan 2000 gacha 15 yoshgacha oshadi. Bolalarda 1 m" nisbatan 7800 ml dan xar yoshda 3750 gacha 15 yoshgacha kamayadi.
NMX baxolash uchun nafas ekvivalentni bilish zarur. Nafas litr mikdori bilishda nafas ventilyatsiyasi muximdir, chunki, bunda 100 ml kislorod sarf buladi. NMX nafas ekvivalentiga tugri keladi.
Buning uchun esa kerakli mikdordagi kislorodni 10 ga kupaytiriladi. Nafas ekvivalentiga nisbatan upka ventilyatsiyasi intensiv va nafas funktsiyasi effekti past buladi. Bolalarda katta chastota va unchalik chukur bulmagan nafas kattalarga nisbatan nafas funktsiyasini past effektivligini keltirib chikaradi. Bu ma`lum yoshda asta- sekin pasayishini kursatadi. (urtacha 3,8 5 oylikdan 15 yoshgacha).
NMX oshishi (giperventilyatsiyasi) nafas markazi kuzgalganda asorati sifatida organizmning kislorodga talabi oshganda va upkadagi gaz almashinuv oshganda, kislorod diffuziyasi (tarkalishiga) kiyinlashgan xolaglarda kuzatiladi.
NMX pasayishi (gipoventilyatsiyasi) nafas markazi falajlarida, upka tukimasini elastikligi pasayganda, upka chegarasi siljigan xolatlarda kuzatiladi.
Nafas etishmovchiligi yashirin formalarini paydo bulishida, jismoniy yuklamalarida NMX ni aniklashda kata axamiyatga ega.
Upkani maksimal ventilyatsiyasi- (UMV) (nafas koldigi, maksimal minutlik xajm, maksimal nafas mikdoridir). 1 minutdagi almashingan UMV - nafas soatlari yordamida Duglas kopchasida, bevosita spirografiya yordamida aniklanadi.
Bundan tashkari, oddiy va murakkab metodlar orkali UMVni aniklashda 15 s ichida forsirlangan nafas paydo buladi. (uzok davom etgan gipervintelyatsiyasi natijasida organizmda S02 chikib ketishiga va gipokapniyaga olib keladi).
Olingan nafas mikdorini 4 ga kupaytiriladi. UMV utirgan xolda bir necha marotaba aniklanadi, yaxshisi bir necha kunda aniklagan ma`kul.
Kaytadan utkazilgan tekshiruvlarda bir oz kuprok chikishi mumkin. UMV 6-8 yoshda 42 l dan, 15- 17 yoshda 80 l gacha oshadi.
UMV pasayishi upka kasalliklarida, yurak kasalliklarida, bronx utkazuvchanligi buzilganda kuzatiladi.
|
|
