in
ar
K
u
rs
ish
i
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1.
Kirish. Duradgorlik fani
tarixi.
Duradgorlik
ishlaridagi asosiy
jarayonlar
2
2
2.
Duradgorlikda texnika
xavfsizligi qoidalari
2
2
I bo‘lim Duradgorlikda ishlatiladigan asbob-uskunalalar
3.
Duradgorlikda
ishlatiladigan
ish
qurollari asboblari bilan
tanishtirish
2
2
4.
Yog’och materiallar
2
2
5.
Yog’och o‘ymakorligida
ishlatiladigan
ashyolar
bilan tanishtirish
(yog’och turlari)
2
2
6.
Kesuvchi stanokda
ishlash tartib-qoidalari
(vazifalari)
2
2
7.
Fugonka (randalovchi)
stanokni ishlatish
qoidalari
2
2
2
8.
Reyamus stanogini
ishlatish qoidalari
(vazifalari)
2
2
2
9.
Lobzik arra ishlatish
tartib-qoidalari
2
2
2
10.
Qo‘l frezasidan va qo‘l
lobzigidan foydalanish
tartib-qoidalari va
vazifasi
2
2
2
11.
Qo‘l tarsovka va qo‘l
shkurka ishlatish tartib-
qoidalari va vazifasi
2
2
1
Jami:
20
4
16
9
~ 11 ~
1.5. “DURADGORLIK” FANINING MAZMUN VA MOXIYA
1.5.1. “YOG’OCH O‘YMAKORLIGI SAN’ATINING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI” MAVZUSINING MAZMUN VA MOXIYA
REJA:
1.
Yog’och o‘ymakorligi san’atining rivojlanishi.
2.
Yog’och o‘ymakorligi ustalarining ishlari.
3.
Toshkent, Buxoro, Qo‘qon, Samarqand o‘ymakorlik sa’nati.
Qadimiy zamonlardan beri ota-bobolarimiz insoniyat vujudga keltirgan
kashfiyot, ilm-fan cho‘qqilarini egallab, o‘z hunarlarini avloddan-avlodga
o‘tkazib kelmoqdalar. Yog’ochga naqsh o‘yish va gul solish san’ati hamisha
ardoqlanib kelingan. Xozirgi paytda yog’och o‘ymakorligi me’morchilik bilan
bir qatorda ro‘zg‘or buyumlariga bezak berishda keng qo‘llanilmoqda.
Maxalliy an’analarni avaylab, ardoqlab ularni yangi mazmun bilan
boyitayotgan xalq ustalari asrlar davomida sayqal topgan qadimiy san’atning
etuk namunalarini yaratmoqdalar. Xozirgi kunda arxitektura bilan bog‘liq
bo‘lgan ganch va yog’och o‘ymakorligi tobora taraqqiy etib bormoqda.
O‘zbekistonda qadimdan me’morchilik va uy-ro‘zg‘or buyumlarini bezashda,
xalq amaliy san’atining turlaridan biri yog’och o‘ymakorligi keng qo‘llanib
kelingan. Yog’och o‘ymakorligida turli naqsh uslublaridan foydalaniladi. Har
bir usta o‘zi yashab, ijod etgan erdagi badiiy an’analariing o‘ziga xos
tomonlarini o‘zida aks ettiradi. Masalan, xivalik xalq ustalari yog’ochni o‘yib
naqsh ishlashda yog’ochning tabiiyligini saqlab qolganlar, buxorolik ustalar esa
naqsh o‘yib ishlangan buyumlarni jim-jimador qilib, uni oltinsimon va
kumushsimon ranglar bilan bo‘yaganlar. Ko‘qonlik xalq ustalari yog’ochni
Tayanch so‘z va iboralar:
Yog’ochga naqsh o‘yish, gul
solish, me’morchilik, ganch, badiiy, oltinsimon va
kumushsimon, zaminsiz, buklama shirmalarda, bargli va
nina barglilar, smola modda, iskana, chekich iskana,
kazein elimi, chigit moyi
~ 12 ~
o‘yib naqsh solishda uni o‘rta chuqurlikda o‘yganlar. Toshkent xalq ustalari
taxta yuzasidagi naqshlarni zaminsiz, chiziqlar orqali bajarganlar va xoshiya
naqshlarini ko‘p ishlatganlar, Marg‘ilon ustalari o‘ymakorlik ishlarining
zaminini o‘ta chuqur o‘yganlar. Xozirgi paytda yog’och o‘ymakorligi va
naqqoshligi me’morchilik bilan bir katorda ro‘zg‘or buyumlariga bezak berishda
keng qo‘llanilmoqda. O‘yma naqqoshlikning ajoyib namunalarini toshkentlnk
ustalar yasagan eshiklar, buklama shirmalarda, kursichalar, laganlar shu kabi
boshqa buyumlarda yaqqol ko‘ramiz
Yog’och o‘ymakor ustalar yog’ochni o‘yishdan oldin uning o‘ziga xos
xususiyatlarini sinchiklab o‘rganganlar. Keyingina yog’ochga o‘yib naqsh
ishlangan. Hamma yog’ochlar ular olinadigan yog’och turiga qarab ikki
guruhga: bargli va nina barglilarga, bo‘linadi. Nina bargli daraxtlardan olingan
yog’ochlar kurinishda, duradgorlikda va yog’och o‘ymakorligida asosiy material
hisoblanadi, chunki ularning o‘ziga xos afzalliklari bor. CHunonchi tarkibida
smola moddalari bo‘lganligi uchun u tez chirib ketmaydi, bargli daraxtlarga
qaraganda ko‘pligi va engilligi, unga ishlov berish osonligi, tanasi to‘g‘ri, silliq
bo‘lgani uchun undan silliq xoda tayyorlash mumkin. Yog’och materiallari
tabiiy guli, rangi, tovlanishi va xidiga qarab aniqlanadi. O‘zbekistonlik yog’och
o‘ymakor ustalar o‘z ishlari uchun eng yaxshi yong‘oq (grecheskiy orex),
kayrag‘och, chinor (platan), tut, archa (mojjevelnik), nok (grusha), zarang
(klyon), zirk (olxa), shumtol (yasen), mirzaterak (topol), baqaterak, tog‘ teragi
(osina), terak, o‘rik (uryuk) kabi daraxtlardan va hozirda boshqa joylardan
keltirilgan shamshod, eman, oq qarag‘ay (pixta), tilogoch (listvennitsa),
arg‘uvon (lipa), oq qayin (beryoza), qora qayin (buk), qarag‘ay (sosna)
daraxtlari yog’ochlarini ishlatadilar. Ushbu yog’ochlarni pardozlash orqali naqsh
o‘yishga tayyorlaydilar. Bunda pardozlashda yog’och sirtini yaxshilab tozalash,
silliqlash, o‘yma relefga uch xil: pax (yoyma), choka (yorma), lula pardoz berish
hamda bo‘yab, kumush suvi yugirtirish, loklash va jilolash kabi ishlardan iborat.
Yog’och o‘ymakorligida ishlatiladigan yog’ochlarni butun yil bo‘yi
tayyorlash lozim. Lekin yog’ochlarni daraxtlardan suv qochgan vaqtda, ya’ni
oktyabr, noyabr oylarida tayyorlash yaxshi natija beradi. Kesilgan daraxt uzoq
~ 13 ~
saqlanganda chirimasligi va qurt emasligi uchun uning po‘stlog‘ini shilish va
soya xamda shamol tegadigan joyda saqlash lozim. Yog’ochlarni ishlatish
oldidan e’tibor bilan tanlash va xillash kerak, Buralgan, serbutoq yog’ochlarni
olmaslik lozim, chunki ulardan yasalgan buyumlar sifatsiz chiqadi. Xo‘l taxtani
ishlash quruq taxtaga qaraganda birmuncha qiyin. Nam taxtalar ko‘pincha ish
jarayonida nami qochib qiyshayishi mumkin. SHuning uchun mebel, o‘yma
buyumlar yasashda ishlatiladigan yog’och materiallar quruq bo‘lishi shart.
O‘quvchilar qilinadigan ishning katta-kichikligiga qarab, yog’och
materiallarni, fanerlarni xillab olishlari lozim. Materiallarni xillab olish
tayyorlanadigan buyumning sifatli chiqishini ta’minlaydi. Ishlatiladigan yog’och
materiallar yaxshi qurigan bo‘lsa, tob tashlab buralish, kurish natijasida darz
ketish xollari yuz bermaydi.
Naqsh o‘yilishi kerak bo‘lgan buyumni yaxlit holda dastgoxga o‘rnatish
birmuncha qiyin. SHu sababli uni qismlarga ajratib o‘yish oson va qulaydir.
O‘yiladigan buyum qismlarini maxsus burama qisqichlar bilan dastgoh ustiga
qimirlamaydigan qilib o‘rnatiladi. Buyum yuziga naqsh tushirishdan oldin
buyum yuzini yumshatish uchun paxta moyi surtiladi. O‘yish vaqtida esa iskana
uchi sovunga tegizib olinadi, shunda iskana ravon kesadi.
Yog’och o‘ymakorligi san’atining ajoyib xususiyatlaridan biri shundaki,
o‘ymakor usta ikki qo‘li bilan ishlaydi. Iskana qalamni chap qo‘liga ushlab, o‘ng
qo‘li bilan bolg‘ani tutib, iskana dastasiga urib, naqshni kesadi. O‘zbekistonda
ishlatiladigan o‘yma naqshlarning chuqurligi 2 mm dan 15 mm gacha boradi.
Toshkent, Buxoro, Qo‘qon, Samarqand o‘ymakor ustalari buyumlarning
o‘yilgan zaminini chekma uslubida maxsus chekich iskana qalam bilan
chakichlab chiqadidar. Xiva ustalari naqsh zaminini chakichlamasdan
tekisligicha qoldiradilar. Ular o‘yib tayyorlangan buyumlarning yuziga
qizdirilgan chigit yog‘i surtadilar. Bunda buyumning namga va issiq-sovuqqa
chidamliligi oshadi. Ikkinchidan chigit yogi naqsh yuzini qoramtir qilib
ko‘rsatadi. Toshkent, Qo‘qon va Samarqand ustalari esa tayyor buyumlarni
maxsus lok bilan loklaydilar.
~ 14 ~
Yog’och o‘ymakorligi san’atida ishlatiladigan yordamchi materiallar va
asbob uskunalarga quyidagilarni kiritish mumkin. Duradgorlik elimi, kazein
elimi, chigit moyi, jilvir qog‘oz, elimdon kabilardan foydalaniladi.
Bundan
tashqari
duradgorlikda
yog’ochni
qayta
ishlash
uchun
mo‘ljallangan dastaki va mexanik asboblardan ham foydalaniladi.
Duradgorlik elimi - yog’och materiallarini bir-biriga elimlash uchun
ishlatiladi. Duradgorlik elimi go‘sht va suyaklardan tayyorlanadi.
Kazein elimi - yog’och o‘ymakorligi va duradgorlikda ishlatiladigan elim
bo‘lib, sutning oxirgi ishlatib bo‘lmaydigan qismidan tayyorlanadi. U talqon
xolida yoki 4-12 mm li qattiq donacha ko‘rinishida bo‘ladi.
CHigit moyi — o‘yilgan o‘yma nakati beys yordamida o‘rik, yong‘oq yoki
boshqa yog’och rangiga keltirib bo‘yalgandan so‘ng chigit moyi paxtali latta
bilan ishqalab surkab chiqiladi va 3,7 nomerli spirtli lok surkab chiqiladi.
Knopka naqshni buyumni yuziga tushirishda shildiroq qog‘oz siljimasligi
uchun uni maxkamlab qo‘yishda ishlatiladi.
Moslamalardan jilvir qog‘oz, mayin yassi egovlar ishlatiladi. Jilvir
qog‘ozlar donlarining yirik-maydaligiga qarab, 120 dan 180 gacha
nomyorlanadi, nomerlar ortib borishi bilan donalari maydalashib boradi, 120-
140 nomerlilari mayda donali jilvir deyiladi.
| 