147
Linzaning fokus masofasiga teskari bo‘lgan kattalikka linzaning
optik
kuchi
deyiladi.
formula bilan ifodalanadi. Agar
F
= 1 m bo‘lsa,
1
dioptriya
bo‘ladi.
Qisqacha
D
= 1 dptr.
Botiq linzalar uchun
D
manfiy qiymatga ega bo‘ladi.
Amaliy topshiriq
Yig‘uvchi linza, ko‘zoynak yordamida quyosh (lampochka) nur-
larini bir nuqtaga to‘plab fokus masofasini aniqlang.
1. Linzalardan qayerlarda foydalaniladi?
2. Linza suvga to‘la tushirilsa, uning optik kuchi qanday o‘zgaradi?
3. Linzaning bosh fokus masofasini amalda qanday aniqlash
mumkin?
54-MAVZU
SHISHA PRIZMADA YORUG‘LIKNING
TARKIBIY QISMLARGA AJRALISHI. KAMALAK
Har biringiz bahor paytida yomg‘irdan so‘ng osmonda yoy
shaklidagi rangli «kamalak»ni kuzatgansiz. Ko‘pincha kamalak ikkita
bo‘lganligidan yurtimizda Hasan-Husan deb ham nomlashadi.
Shunday
kamalakni yoz kunlarida otilib turgan favvoralar yaqinida o‘tirib ham
kuzatish mumkin. Sun’iy ravishda shlangdan suv sepganda sochilib
chiqayotgan zarralarda ham ba’zan kamalakni kuzatish mumkin.
Ko‘ringan tabiiy kamalakka qarab yura bosh
lasangiz,
u ham sizdan
uzoqlasha boradi va keyinroq yo‘qoladi.
Yorug‘likning rangini o‘rganishni birinchi bor ilmiy ravishda
1666-yilda
Nyuton
boshlab beradi. Bu haqda Nyuton quyidagicha
yozadi. «Men 1666-yilda (sferik ko‘rinishga ega bo‘lmagan
optik
shishani silliqlayotganimda) yorug‘lik rangi haqidagi hodisani
o‘rganish uchun uchburchak shaklidagi shisha prizmani topib
oldim. Shu maqsadda men xonamni qorong‘ilashtirib,
unda quyosh
nurlari kirishi uchun kichik tirqish qoldirdim. Prizmani shunday
joylashtirdimki, natijada yorug‘lik prizmadan o‘tganidan so‘ng qara-
ma-qarshi devorga tushdi. Menga devordagi jonli ranglarni ko‘rish
148
katta mamnuniyat keltirdi». Bu tajribani o‘zingiz ham bajarib
ko‘rishingiz mumkin. Buning uchun Quyoshdan
keluvchi yoki elektr
lampochkadan chiqqan nurlarni tirqish orqali uchburchak shaklidagi
shishadan yasalgan prizmaga tushiriladi. Prizmaga tushirilgan oq
nur, undan o‘tgach, yetti xil rangga ajralar ekan (118-rasm). Rang-
larning joylashish tartibi quyi
dagicha: qizil, zarg‘aldoq, sariq,
yashil, havorang, ko‘k va binafsha.
