Keys texnologiya

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi

“Tasdiqlayman”

O`quv ishlari bo`yicha prorektor

t.f.d.

“___” _____________2012y..

O`qitishning innovatsion texnologiyalari

Toshkent - 2012

1. 
   Ҳar xil kasalliklarda bemorlarni klinik tekshirishni to`g`ri o`tkazish.
   
2. 
   Bemorni instrumental tekshiruvning kerakli rejasini tuzish.
   
3. 
   Klinik – laborator va instrumental tekshiruv natijalarini aql bilan taҳlil qilish.
   
4. 
   Bemorni keyingi olib borish taktikasini ishlab chiqish.
   

1. 
   Neyroxirurgik davo talab qiluvchi, MNS tomirli kasalliklari mexanizm va sabablari.
   
2. 
   Neyroxirurgik davo talab qiluvchi, MNS tomirli kasalliklari li bemorlarga birinchi yordam ko`rsatish taktikasi.
   
3. 
   Neyroxirurgik davo talab qiluvchi, MNS tomirli kasalliklari differentsial diagnostikasi.
   
4. 
   Neyroxirurgik davo talab qiluvchi, MNS tomirli kasalliklari li bemorlarga birinchi yordam ko`rsatishda foydalaniladigan dori preparatlari.
   
5. 
   Bo`lishi mumkin bo`lgan erta va kechki asoratlar.
   

2. Irger P.M.Neyroxirurgiya:kitob-1982

3. Romodanov A.P.,Mosiychuk N.M.rudyak K.E.-Neyroxirurgiya:kullanma-Kiev-1992

4. Xudayberdiev X.X. Asab kasalliklar jarroxligi,1999

5. Yumashev A.P.,Umurtka Osteoxondrozi M.1984

6. Livshits A.V.,Orka miya xirurgiyasi 1990

7. Umurtka pogonasi xirurgiyasi,M 1982 Lutsik A.A.,KRYuCHKOV V.V.

8. Vereo’agina G.A.,KT-DIAGNOSTIKA.

9. Gusev Konovalov A.N.,Nevrologiya va xirurgiya ,2000
10. WWW.ejbjs.org

WWW.jbjs org.uk

WWW.traumatic.ru

WWW.trauma.bd.ru

Ushbu keys kabinetli, syujetli kategoriyaga kiradi. U ҳajmli, strukturalangan. Bu keys – so`roq.

Markaziy nerv sistemasi kon-tomir kasalliklari

Markaziy nerv sistemney kon-tomkr kasalliklari nerv sistemasi kasalliklari ichida kup uchraydigan, aksariyat xollarda nogironlik va bevakt ulimga sabab buladigan kasalliklardan xissoblanadi.

Bosh miyaning kon bilan tahminlanishining uziga xos xususiyatlari:

Bosh miya faoliyati uchun kup mikdorda energiya kerak buladi, lekin, miya tukimalari chegaralangan energiya resurslariga ega. SHu sababli uning xaetiy faoliyati va funktsional aktivligi uchun yukori darajadagi turgun miya perfuziyasi kerak buladi. Butun organizm massasining 2 foizini tanshkil etuvchi bosh miya tukimasini kislorsdga va energetik subetratlarga bulgan extiejini kondirish uchun umumiy tsirkulyatsiyadagi konning 14 foizi talab kilinadi.SHunda bosh miya istemol kilaetgan kislorod mikdori, butun organizm istemol kilaetgan kislorod mikdordning 20 foizini tashkil etadi. 100 MG miya tukimasining 1 min. davomida glyukozaga bulgan extieji urtacha 4,5-7,0 mgni tashkil etadi. Bosh miya kon aylanishini sekinlashuvi uning funktsional xolatining cheklanishiga olib keladi. 5-8 min. davomida miyada kon aylanishining tuxtashi esa, bosh miyada kaytarib bulmaydigan jaraenlarni rivojlanishiga olib keladi.

Bosh miyaning kon bilan tahminlanishining uziga xosligi, unda kuplab anastomozlar sistemasining borligidir. Bunda oldingi, urta va ortki miya arteriyalari, oldingi va orka birlashtiruvchi arteriyalardan xosil buluvchi xalka arterial xalka (Velliziev xalkasi) muxim urin tutadi. Aylanib utuvchi a’teriyalar esa miya uzagini mukim kon bilan tahminlab turuvchi Zaxarchekko xalkasini xosil kiladi. Kuz arteriyasi va tashki uyku arteriyasi tarmoklari orasidagi aiastomozlar xam bosh miyaning kon bilan tahminlanishida muxim urin tutadi. Kuplab arterial akastomozlar bulishi ekstrakranial arterial tomirlar stenozi va tulik okklyuziyasida xam bosh miyani turgun kon bilan tahminlab beradi.

Bosh miyaning kon bilan tahminlanishini uziga xos xususiyatlaridan yana biri, bu autoregulyatsiya mexanizmi natijasida yuzaga keluvchi avtonom bosh miya kon aylanishidir. Buning fiziologik negizi arterial kon bosimning ortishi yeki tushib ketishiga nisbatan bosh miya kon tomirlarining dilyatatsion yeki konstriktsion reaktsiyasidir. Normal xolatda arterial kon bosimi 60 dan 180 mm-suv.ust.gacha bulgan xollarda bosh miya kon aylanishi nisbatan turgun buladi. Turli patologik xolatlarda (arterial gipertenziya, utkir bosh miya kon aylanshini buzilishi, bosh miya shikastlanishi, bosh miya usmalari) autoregulyatsiya mexanizmi uncha foydali bulmaydi va arterial kon bosimini tez uzgarishiga nisbatan miya kon aylanishini uzgarishi sust kechadi.
UTKIR BOSH MIYa KON AYLANISHINING BUZILISHI.

Utkir bosh miya kon aylanishining buzilishi (UBMKAB) bu uchokli belgilar, umumiy miya belgilari, meningeal belgilar yeki bu belgilarning birgalikda kechishi bilan ifodalanuvchi, kon tomir uzgarishlari tahsirida yuzaga keluvchi miyaning zararlanishidir. Bemordagi nevrologik nuksonlarning kancha vakt saklanib kolishiga karab utib ketuvchi miya kon aylanishining buzilishi va insulg’tlar tafovut etiladi. Tez-tez emotsional zurikish, kam xarakatlik, chekish, tana ogirligini yukori bulishi, kandli diabet, arterial gipertenziya, dislipoproteinemiya, yurak kon-tomir sistemasi kasalliklariga irsiy moillik bor bemorlar UBMKAB extimolligi yukori bulgan bemorlar xissoblanadi.

UBMKAB ishemik turi bosh miyaning kislorodga va energetik substratlarga bulgan zxtiejini, miyaga kelaetgan konni tahminlay olmasligi va miyadagi kon aylanishini birdan yemonlashishi natijasida. yuzaga keladi. UBMKAB gemorragak turi asosida esa miya kon tomirlari devori butunligi buzilishi natijasida miya tukkmasiga, miya korinchalariga, miya pardalari ostiga kon kuyilishi yetadi.

Miya insulg’tlari.

Butun duneda insulg’tlar natijasida vafot etgan bemorlar umumiy ulim xursatkichlari orasida 2-3- urinni egallaydi. Bundani tashkari insulg’tlar chukur nogironlikka sabab buladi, shuningdek insulg’t utkazgan bemorlarning 10%ga yakini doimiy karovchiga va yerdamga muxtoj buladi.

Patomorfologik xususiyatlariga kura iisulg’tlarning bir necha turi, miyaga kelaetgan konni birdan cheklanib kolishi natijasida yuzaga keluvchi ishemik turi (miya infarkti) va miya tukimasiga, miya pardalari ostiga, miya koriyachalarga kon kuyilishi bilan kechuvchi gemorrogik turi, xamda ishemiya uchoklari va gemorragiya uchoklari birgalikda kuzatiluvchi aralash turi tafovut kilinadi. Bundan tashkari insulg’tdan sung yukotilgan faoliyatlarni 21 kun davomida kayta tiklanishi bilan kechuvchi kichik insulg’t va nevrologik nuksonlarni uzok muddat saklanib kolishi bilan. birga kechuvchi insulg’tlar farklanadi. SHuningdek insulg’tlarning kuyidagi turlari xam farklanadi yukotilgan faoliyatlarni tulik tiklaniai bilan kechuvchi yaxshi regredient turi, nevrologik nuksoni asta-sekin tiklanuvchi, insulg’tdan sunggi koldik belgilar bilan birga kechuvchi regredient turi, umumiy somatik kasalliklar tahsirida yeki bosh miya kon aylanishining kayta buzilishi natijasida yuzaga keluvchi kaytalanuvchi turi va kasalning nobut bulishi bilan tugallanuvchi doimiy kasallikning ogirlashib borishi bilan kechuvchi, rivojlanuvchi yeki progredient turi.

Etiologiya. Gemorragik iksulg’tlarning asosiy sababchilari, bu gipertoniya kasalligi, simptomatik gipertenziya va bosh miya kon tomirlarining tugma rivojlanish nuksonlari, asosan, miya kon tomirlari anevrizmalaridir. SHuningdek gemorrogik insulg’tlar konning ivish ivish tizimi uzgarishlari (gemofiliya, trombolitiklarni meheridan ortik istemol kilish) natijasida xam yuzaga kelishi mumkin.

Patognez. Aksariyat xollarda gemorragik insulg’tlar tomirlar yerilishi natijasida yuzaga keladi, arterial kon bosimining ortishi gematomalar paydo bulishiga sabab buladi. Bundan tashkari gematomalar paydo bulishiga vaskulitlardagi kon tomir devori destruktsiyasi, bosh miya kon tomirlarining tugma nuksonlari, anevrizmalari va uzgargan kon tomir devoridagi yemirilishlar olib kelishi mumkin. Kon tomir devori utkazuvchanligining ortib ketishi kup xollarda kon kuyilishlariga sabab buladi. Vazomotor uzgarishlar natijasida, yahni kon aylanishini sekinlashuviga olib keluvchi uzok muddatli kon tomir spazmini keyinchalik tomirlar dilyatatsiyasi bilan almashinishi natijasida diapedez kon ketish yuzaga keladi. Bunda kon tomir devori utkazuvchanligi ortib ketib, kon plazmasi va shaklli elementlarini miya tukimasiga chikishi kuzatiladi. Mayda perivaskulyar kon kuyilish uchoklari bir-biriga kuyilib yirik gemorragik uchoklarni xosil kiladi.

Patomorfologiya. Gemorragik insulg’tlarda gematomalar va gemorragik tuyinish kurinishidagi kon kuyilishlar kuzatilishi mumkin. Asosan arterial kon tomirlardan kon kuyilishi mumkin, lekin bahzi xollarda vena kon tomirlaridan kon kuyilishi xam mumkin. Bosh miya kon tomirlari tugma anevrizmalari va bosh miya kon tomirlari malg’formatsiyasi natijaskdagi gematomalar aloxida guruxni xosil kiladi.

Gemsrrogik insulg’tlar aksariyat xollarda kon tomir utkazuvchanligini ortib ketishi-plazmatik tuyinish, nekroz natijasida mikroanearizmalar xosil bulishi va yerilishi, miya kok tomir devorining uzgarishiga olib keluvchi, arterial kon bosimini ortishi bilan kechuvchi xasalliklar katijasida yuzaga keladi. Gipertoniya kasalligida asosan, urta miya arteriyasining asosiy stvolidan deyarli tugri burchak ostida chikuvchi pustlok osti uzaklari va talamus soxalarini kon bilan tahminlovchi kon tomir tarmoklari zaralanadi. SHu sababli gematomalar aksariyat xollarda bosh miya ok moddasi soxasida, pustlok osti uzaklarida xosil buladi. Kup xollarda medial-talamus soxasiga kon kuyilish, lateral-ichki kapsula soxasiga kon kuyilishini farklashimiz kerak buladi. Bahzi xollarda esa ichki kapsula, yeki uni ikki tarafdan kamrab oluvchi aralash gematomalarni farklashimiz mumkin. Bahzi xollarda gematomalar miya uzagi soxasida joylashishi mumkin, odatda, bu gematomalar kuprik va miyacha soxasida joylashgan buladi. Gemorrogik tuyinish kurinishidagi kon kuyilishlari, asosan, mayda kon tomirlardan diapedez kon kuyilish katijasida yuzaga keladi. Bunday xollarda gliomezodermgal chandiklakish yeki kistalar xosil bulishi, kon kuyilkshlarning yakuniy boskichi bulib xissoblanadi. Kupchilix kichik, medial kon kuyilishlarda konni miya korinchalariga yerilishi (parenximatoz-korinchalarga kon kuyilishlari), ayrim xollarda esa subaroxkoidal bushlikka yerilishi (parenxkmatoz subaroxnoidal kon kuyilkshlari) kuzatilishi mumkin.

Kasallikning klinik kurinishi. Odatda gemorragak insulg’tlar tolikish, natijasida, jismoniy zurikishdan sung, yeki xayajonlanish natijasida tusatdan yuzaga keladi. Bahzi xollarda insulg’tdan oldin yuzga konning "okib" kelishi, kuchli bosh ogrigi, barcha jismlarni kizil rangda kurinishi kabi belgilar kuzatilishi mumkin. Gemorrogik insulg’tlar utkir boshlanadi (apopleksiya). Unga xarakterli belgilardan, tusatdan kuchli bosh ogrishi, kayt kilish, nafasni tezlashishi, bradikardiya yeki taxikardiya, gemiplegiya yeki gemiparez, xushning uzgarshi (xushning xiralashishi, sopor yeki koma) kuzatilishi mumkin. Bahzan insulg’tning boshlangich davridaek bemor komatoz xolatda bulishi mumkin., unday xollarda kasallik juda ogir kechadi. Bemorlarning nafas olishi tezlashgagn, auskulg’tativ dagal nafas, terisi sovuk, tomir urishi taraglashgan, arterial kon bosimi odatda yukori, nigox kup xollarda zararlangan tarafga karagan buladi, bag’zan kon kuyilishi bor tarafda kuz korachiklari kattelashagn buladi, kuz olmalarining uzoklashishi, "tulkinsimon" xarakatlanishi, gematomaga karama karshi tarafda yukori kovok atoniyasi, burun lab burmasining silliklanishi, lunjning nafas olish vaktida "elkansimon" kurinishi kuzatilishi mumkin.

Miya yarim sharlaridagi yirik qon quyilishlarda, ikkilamchi miya uzagining zararlanish belgilari kuzatiladi. Ular vegetativ uzgarishlar, kuchayib boruvchi nafas olishdagi, yurak kon-tomir faoliyatidagi uzgarishlar, xushning uzgarishlari, gormetoniya kurinishidagi (oek-kullar tonusining birdan oshishi bilan kechuzchi davriy tonik spazmlar) va detserebratsion taranglashish kurinishidagi mushaklar tonusini ortishi ko`rinishida kechishi mumkin.

Miya o`zagiga qon quyilishida ҳayotiy zarur ahzolar faoliyatining o`zgarishi, "alg’terniruyuo’iy sindrom" ko`rinishida kechuvchi parezlar, XII juft bosh miya nervlarining o`zak soxasidan zararlanish belgilari kuzatilishi mumkin. Ko`p ҳollarda strabizm (g`ilaylik), anizokoriya, midriaz, ko`z olmalari "to`lqinsimon" ҳarakati, nistagm, yutinishning buzilishi, miyacha belgilari, ikki taraflama piramid reflekslar kuzatilishi mumkin. Miya ko`prigiga qon quyilishida mioz, qon quyilish o`chog`i joylashgan tarafga nigox parezi kuzatiladi (nigox oyok qo`llarda parez va paralichlar bor tarafga qaratilgan buladi). Erta mushaklar tonusining ortishi (gormetoniya, detserebratsion taranglik), yuqoriga nigox parezi va ko`z qorachiqlari yorug`likka reaktsiyasining kuzatilmasligi (simptom Parino) miya o`zagining oral qismlariga qon quyilishida kuzatiladi. Miya o`zagining pastki qismlariga kon kuyilishi erta mushaklar gipotoniyasi yeki atoniyasi, bulg’bar sindrom rivojlanishi bilan ifodalanadi. Miyachaga kon kuyilishi kuchli bosh aylanishi, mioz, nistagm, Gertvig-Majandi simptomi (vertikal yunalishdagi yzoklashti’yvchi gilaylik), takroriy kayt kilish buyin va ensa soxasidagi kuchli ogrik, mushaklar gipertoniyasi yeki atoniyasi, kalla suyagi ichi bosimini ortib borishi, oeklarda parezlar kuzatilmasligi, ataksiya kuzatilishi bilan ifodalanadi.

Parenximatoz-ventrikulyar kon kuyilishida tez orada yakkol rivojlangan xushning yukolishi rivojlanib borishi, xaetiy zarur ahzolar faoliyatini yemonlashi, ikki taraflama piramid, xamoya reflekslarining musbat bulishi, gormetoniya, vegetativ belgilarni chukurlashib borishi (junjikishsimon titrash, sovuk ter koplashi, gipertermiya) kuzatilidi.

Kechishi. Bosh miya shishi, kuyilgan konning miya korinchalariga yerilishi, miya uzagining kisilishi va siljishi gemorrogik insulg’tlarning birmuncha ogir asoratlaridan xissoblanadi. Kupincha bosh miya kata yarim sharlaridagi katta xajmli gematomalarni miya korinchalariga yerilish bilan asoratlanishi natijasida birdan komatoz xolat, uchokli belgilar yuzaga keladi va tez orada, bahzan, bir necha soatlardan sung bemor nobut bulishi kuzatiladi. SHuningdek miyachaga, miya uzagiga kon kuyilishi va uning IV-korinchaga yerilishi bilan asoratlanishida xam bemorlarni tez orada nobut bulishi kuzatiladi. Miyaga kon kuyilishida ulim kursatkichi ancha yukori bulib, u urtacha 60-90% ni: tashkil etadi.

Miya yarim sharlarining chegaralangan lateral gematomalarida odatda xushning yukotilishi uncha chukur bulmaydi. Bemorning umumiy axvoli asta-sekin yaxshilanib boradi va tiklanadi: xushi tiniklashadi, vegetativ uzgarishlar kamayib boradi, ikkilamchi miya uzagi belgilari yukoladi, uchokli belgilar asta-sekin kamayib boradi. Erta mushaklar gapertoniyasi va gipotoniyasi davridan sung (kuprok kasallikning 3-xaftasidan boshlab), Vernike-Manna xolati (bilakni bukilishi, kul barmoklarini, kul kaftini bukilishi va pronatsiyasi, son va boldirni yezilishi) Bilan ifodalanuvchi spastik turdagi kechki gemiplegik gipertoniya shakllanadi.

Subaraxnoidal kon kuyilish. Subaroxnoidal kon kuyilishi aksariyat xollarda bosh miya kon tomirlari anevrizmalari yerilishi natijasida, ayrim xoldarda esa, gipertoniya kasalligi, miya kon tomirlari aterosklerozi yeki turli kon tomir kasalliklari natijasida yuzaga keladi. Ayrim bemorlarda kon kuyilishi rivojlangunga kadar, kuz kosasi va peshona soxasidagi ogriklarni, kuzni xarakatlantiruvchi nerv parezi belgilari bilan birga kechuvchi migren xurujlari kuzatiladi. Bahzi xollarda subaraxnoidal kon kuyilishlaridan oldin kuz oldida "yulduzchalar paylo bulishi", boshda shovkin kuzatilishi mumkin. Odatda subaroxnoidal kon kuyilishlari utkir ravishda boshlanadi. Birdan kuchli bosh ogrigi paydo buladi ("ensaga kattik urgandek", "boshga issik suyuklkkni tarkkashi"), bu ogriklar avval maxalliy (ensa, peshona yeki chakka soxasida) kurinishiga ega bulib, asta-sekkn butun boshga tarkaladi. Ayrim xollarda buyinda, kuraklar orasida ogriklar kuzatilishi mumkin. Bosh ogrishi bilan bir katorda kungil aynib kayt kilish, kiska muddatli yeki uzok muddatli xushning yukolishi, psixomotor kuzgalishlar kuzatiladi. Ayrim xollarda tutkanok xuruji xam kuzatilishi mumkin. Tez orada meningeal belgilar (buyin mushaklarining taranglashishi, Kernige, Brudzinskiy belgilari), yeruglikka karay olmaslik rivojlanadi. Kon kuyilishining erta boskichlarida, odatda, uchokli belgilar aniklanmaydi, birok, bazal arterial anevrizmalar yerilganda kuruv nervi, kuruv nervi kesishmasi va kuzni xarakatlantiruvchi nervlar zararlanishi kurinishidagi bosh miya nervlari zararlanish belgalari kuzatiladi. Tana xaroratining kutarilishi kuzatiladi. Nafas va yurak kon-tomir uzgarishlari kuzatilishi mumkin.

Cy6a’axnoidal kon kuyilishlariga shubxa tugilgan vaktda, tashxisni tasdiklash maksadida, oradan bir nacha soat utkazib lyumbal pukktsiya kilish mumkin. TSerebrospinal suyuklik (3-10 ml) mandren ostidan asta-sekin chikariladi. Kalla suyagi ichi kon kuyilishlarida, jumladan, subaroxnoidal kon kuyilishlarida xam, tserebrospinal suyuklik kon aralash, bosim bilan ajralib chikadi. Punktsiya natijasida shikastlangan kon tomirdan ketaetgan konni inkor kilish maksadida yunalish biroz uzgartirilib, bir necha probirkaga suyuklik olinadi. Olingan suyuklik albatta tsentrifuga kilinishi kerak, shunda, kalla ichi kon kuyilishlarida konni shaklli elementlaridan xosil bulgan chukma ustida ksantoxrom suyuklik aniklanadi. Unda 3-5-sutkadan boshlab neytrofil pleotsitoz, 5-6-sutkadan boshlab mononuklearlar va limfotsitlar mikdori ortib boradi. Bosh miya kon tomirlari anevrizmasi natijasidagi kon kuyilishlari kaytalanishi mumkin.

Laborator va instrumental tekshirish natijalari. Gemorragik insulg’tlarda oftalg’moskopik tekshirish yerdamida tur pardaga kon kuyilishi, kuz tubida gipertonik angiopatiya belgilari aniklanishi .mumkin. TSerebrospinal suyuklik tekshirishlganda kop kuyilishi aniklanadi. Angiografiya yerdamida esa intratserebral kon tomirlarning siljishi yeki bosh miyaning kon tomirsiz soxasi yeki kon tomir anevrizmasi aniklanadi. Komg’pyuter va magnit rezonans tomografik tekshirish esa kalla suyagi ichidagi, zichligi yukori bulgan gemorragik uchokni kurish imkonini beradi. Ularning yerdamida gemorragik uchok ulchamlari, joylashgan urni xakida tulik mahlumotga ega bulishimiz mumkin.

Gemorragik insulg’tlarda xirurgik davo usullari. Gemorragik insulg’tlar uchun xos bulgan pustlok osti markazlarida, ichki kapsula soxasida joylashgan medial gematomalarni olib tashlash xar doim xam bemorning umumiy axvolini yaxshilanishiga, shuningdek, kasallik prognozini yaxshilanishiga olib kelavermyaydi. Gemorragik insulg’t utkazgan urta yeshdagi bemorlarda, umumiy axvoli isbatan stabllashgandan sung kuzatiluvchi uchokli va umummiya belgilarini kuchayib borishi operatsiya yuli bilan davolashga kursatma bulib xissoblanadi. Bosh miya yarim sharlari ok moddasida, ichki apsulaga nisbatan lateral joylashgan gematomalar operatsiya yuli bilan davolashga tugridan tugri kursatma bulib xissoblanadi va ularni olib tashlash odatda dislokatsiya belgilarini tez orada tiklanishiga, bemorning umumiy axvolini tez yaxshilanishiga olib keladi.

Miya ichi gematomalarini olib tashlashdagi asosiy usul bu kraniotomiya xissoblanadi. Miya chakka bulagi orolchasi soxasigacha tarkalgan lateral joylashgan gematomalar uchun miyaning lateral egati (silg’viev egati) orkali borish eng kulay yul xiisoblaladi va buning uchun peshona-chakka soxasi trepanatsiyasi kilinadi. Kuruv dumbogi soxasida joylashgan gematomalarni kadoksimon tanani kesish yuli bllan olish mumkin. Gematomalarni atipik joylashishida xirurgik yul gematomani miyaning kaysi soxasida joylashganligiga karab aniklanadi.

Miyaning chukur kisimlarida joylashgan gematomalarni olib tashlashda stereotoksik aspiratsiya usuli kullanilishi mumkin. Gematomalarni joylashagn urni KT tekshishi yerdamida aniklanadi. Bu usulning kulaylik tomonlari miya juda kam darajada shikastlanadi.

Miyachaga kon kuyilishi xaet uchun xavfli bulgan miya uzagini kasilishiga olib keladi, shuning uchun bunday xollarda zudlik bilan operatsiya kilish kerak buladi. Buning uchun gematoma joylashgan soxada miya orka chukurchasi rezektsion trepanatsiyasi kilinadi, miya kattik pardasi kesiladi, miyacha tukimasi ochilib, tuplangan kon aspiratsiya yuli bilan olib tashlanadi va jaroxat yaxshilab yuviladi.

Bosh miya kon tomir nuksonlari.

Miya kon tomir patologiyasining bu guruxiga miya kon tomirlari tugma nuksonlari, arterial, ayrim xollarda arteriovenoz anevrizmalar, shuningdek, arteriovenoz tashlamalar kiradi. Bunday anomal kon tomir devorining yerilishi kalla suyagi ichi gematomolarini rivojlanishiga olib keladi.

Arterial anevrizmalar.

Bosh miya arteriyalari anevrizmalari bu arteriya devorining maxalliy burtib chikishi bulib, kupincha ular kopcha kurinishiga ega buladi, shu sababli ularni kopsimon anevrizmalar nomi bilan ataladi. Anevrizmalarni uchta kismi, buyni, tanasi va tubi tafovut etiladi. Odatda arterial anevrizmalar ichki uyku arteriyasining miya kismida, xususan, ichki uyku arteriyasidan ortki biriktiruvchi arteriya yeki kuz arteriyasi ajralish kismida; oldingi miya arteriyasida, uning oldingi briktiruvchi arteriya ajralish kismida; urta miya arteriyasning bifurkatsiyasi kismida, bazillyar arteriyada, uning ortki miya arteriyasiga ajralish kismida joylashadi. 20% xollarda bir necha anevrizmalar kuzatiladi. Kup xollarda anevrizmalar ulchamlari urtacha 1 smni tashkil etadi. Ayrim xollarda ular katta ulchamga (diametri 3-4 sm va undan katta) yetadi. Diametri 2,5 sm dan katta bulgan anezrizmalar gigant anevrizmalar deb ataladi. Arterial anevrizma etiologiyasi

A. Arterial anevrizma yuzaga kelishida bir necha sabablar mavjud:

1. 
   Kupchilik olimlar tugri deb xisoblab, bu nazariyaga kura anevrizma yuzaga kelishida miya arteriyasi mushak kavatining defekti, embrional kon tamirlarning tulik yukolib ketmasligi anevrizma xosil bulishiga olib keladi. Anevrizma rivojlanishiga olib keluvchi miya arterial sistemasi tugma yetishlovchilik nuksoni kupincha boshka rivojlanish nuksoklari
   

2. 
   Bahzi olimlar kupincha aterosklerotik anevrizmalar yuzaga keladi deb xisoblaydilar. CHunki anevrizm yuzaga kelishida arteriya davoridagi degenerativ uzgarishlar muxim rolg’ uynaydi. (bu ateroskleroz bilan boglik)
   
3. 
   SHuningdek mikotik anevrizmalar xam aniklangan. Bunda embol xasil bulgan joyda kuchsiz verulentlikka ega bulgan mikroblar aniklangan.
   
4. 
   Travmatik anevrizmalar – travma vaktida miya arteriyalarida kan bosmini keskin oshishi bilan boglik. Bunda kuchli zarb tomir davorini shikastlaydi va keyingalik anevrizma rivojlanadi.
   

PATOLOGIK ANATOMIYaSI

A. Arterial anevrizma arteriya bushligini chegaralangan yeki diffuz kengayishi yeki arteriya devorining burtib chikishidir. Kupchilik anevrizmalar yakka devorli kopchani eslatib unda buyin tanasi va tubi farklanadi.

B. Aterosklerotik anevrizmalar kupincha miya ichidagi yirik kon tomir ichki uyku va bazillyar arteriyada uchrab urchiksimon shaklga ega buladi. Bahzan arterial anevrizmalar yirik sferik shaklga ega buladi.

V. Anevrizma devori mikroskopik kurilganida mushak kavati yukligi va ichki elastik membrana rivojlanmaganligi, intima uyishi xisobiga va oxaklanish xisobiga kalinlashib devor uch kavatli kurinadi. Anevrizma devori chandikdan, biriktiruvi tukimadan iborat xar xil biriktiruvchi tukimali plastinkadan tashkil topgan. Anevrizma devori tubi soxasi juda yupka bulib xattoki defekt xam bulishi mumkin. Anevrizma yerilishi kupincha tubida yeki tanasining yen tomonida buladi.

G. Anevrizma bulishiga sharoit yaratib bulishda xar xil ulchamdaga tromblar, bogdan bushlikni butunlat egallani tromblar aniklanadi.

D. Parenximatoz va subaraxnoidal kon kuyilish bilan arterial anevrizma yerilganda kupincha miya xak tamiri spazm bilan boglik bulsa ishemik infarkt aniklanadi.

ARTERIAL ANEVRIZMALAR CHASTOTASI VA LOKALIZATSIYaSI

A. Amerika va angliya neyroxirurglarining birgalikdagi tekshiruvlari natijasiga kura bosh miyaning kon tomir kasalliklariga galingan bemorlarni 5-10% iida turli etiologiyali subaraxnoidal kon kuyishlar uchraydi.

B. Patologoanatomik tekshiruvlarga bosh miya anevrizmalari barcha uigonlarda otarincha-kup urtoga – 0,2501,7% uchraydi..

V. Lokalizatsiyasi. Boshning yirik arteriyalari: oldingi miya arteriyasi xavzasida 37%. Ichki uyku arteriyalini supraalinoid timida 36%, urta miya arteriasida 21%, vertebrobazillyar arteriyalar sistemasida 5,5% uchraydi. Arterial anevrizmalar eng kup uchraydigan joy bulib bulinish va anastomoz xosil kiluvchi kismlar xisoblanadi. Ayniksa ular oldingi birlanshtiruvchi arteriya soxasida – 30%, orka birlashtiruvchi arteriyani ichki uyku arteriyasidan chikish kismida – 24% kup uchraydi va ular miyani urta arteriyani asosiy shoxlarga buliluchi kismida birmuncha kamrok uchraydi. Bir nechta anevrizmalarning birga uchrashi 20%ni tashkil etadi.

G. Klinikada anevrizmalar kuprok 30-60 yeshlarda uchraydi.

D. Anevrimalarning lokalizatsiya turi bemorlarning jinisiga boglikligi xozirgi paytda aniklangan. Ichki uyku arteriyasi anevrizmasi aellarda erkonlarga karaganda a marta kuprok uchraydi. Oldinga birlashtiruvchi arteriyasi anevrizmalarining 58%-i ertaklarga tugri keladi. Bunday turdagi anevrizmalar barga anevrizmalarning 41%-ini tashkil etadi.
ARTERIAL ANEVRIZMALARNING KLINIK BELGILARI

A. Arterial anevrizmalarni 3-ta klinik shakli ajratiladi: apoplesik, paralitik (usmasimol) va simptomsiz:

1. 
   Apopleksik shakli tusatdan rivojlanuvchi yashirin subaraxnoidal kon kuyishlar bilan ifodalanadi.
   
2. 
   Paralitik tipdagi anevrizmalar odatda katta ulgamlargaga yetadi yaxshi sifatli bazal usmalarni eslanadi. Lekin kup xollarda yirik anevrizma miyani va kalla miya nervlarini sikib kuyibogir kalla ichi kon kuylishlariga olib keladi.
   
3. 
   Simptomsiz anevrizmalar kup xollarda tosodifan sektsiyada, tserebral angiografiyada, MRT yeki kompg’yuter tomografiyalarda aniklanadi.
   

Patogenez. Anevrizmalar bosh miya kon tomirlari devorining tugma yaxshi rivojlanmaganlagi natijasida xosil buladi. Rivojlanish davrida anevrizma devorida distrofik uzgarishlar kuzatiladi. U asta-sekin yupkalashib boradi, anevrizma ulchamlari kattalashib boradi. Bu uzgarishlar natijasida anevrizma devori yerilishi, xaet uchun xavfli bulgan intrakranial kon kuyulishi kuzatilishi mumkin.

Klinik kurinishi. Arterial anevrizmalar klinik kechishida uchta davr farklanadi: 1. Gemorragiyagacha bulgan davr. 2. Gemorragiya davri. 3. Postgemorragik davr.

1. 
   Gemorragiyagacha bulgan davrda anevrizmalar joylashgan joyiga kura turlicha uchokli belgilarni berishi, anevrizma ulchamlari kattalashishi bilan uchokli belgilarni kuchayib borishi bilan namoen buladi. Aksariyat xollarda gemorragiyagacha bulgan davrda kasallikning xech kanday belgisi kuzatilmasligi, fakatgina vakti-vakti bilan sust bosh ogrishi bezovta kilib turishi mumkin. Kasallikning bu davrida aniklash birmuncha kiyinchiliklar tugdiradi. Gigant anvrizmalar klinikasi gemorragiyagacha bulgan davrda bosh miya usmalari kurinishida bulishi mumkin.
   
2. 
   Gemorragiya davrida spontan subaroxnoidal kon kuyilish kuzatiladi. Arterial anevrizmalarni yerilish kursatkichi 10000/1 ni tashkil etadi. Aksariyat anevrizmalar bosh miyaning asosida, tsisternalar soxasida joylashadi va ularning yerilishi natijasida subaroxnoidal kon kuyilishi yuzaga keladi. Agar anevrizmalar miya tukimasida joylashgan bulsa, ularni yerilishi miya ichi gematomalariga, ularning miyani chukur kismlariga, miya korinchalari ichiga tarkalishiga sabab bulishi mumkin. Arterial anevrizmalardan kon kuyilishning uziga xosligi, bu jaraenni takrorlanishidir. Kon tomirlar spazmi, subaraxnoidal bushlikda kon laxtasi xosil bulishinatijasida kon tomirdan kon ketish tuxtaydi, birok bir necha kun utgach kaytadan kon ketish kuzatiladi. Odatda takroriy kon kuyilish kasallikning 2-4-xaftasida kuzatiladi. Arterial anevrizmalar yerilishidakup kuzatiladigan asoratlardan biri bazillyar arteriyaning turgun spazmidir. U arteriya devorining kon shaklli elementlarining parchalanishi maxsulotlari bilan tahsirlanishi natijasida yuzaga keladi. Turgun arterial spazm anevrizma yerilgandan sung bir necha kun utgach yuzaga keladi va 2-3 xafta davomida saklanib koladi. Miya kon tomirlari spazmi natijasida miyaning ogir ishemik uzgarishlari(miya infarkti) kuzatilishi mumkin. Arterial anevrizmalar yerilishining prognozi yaxshi emas. Birlamchi kon kuyilishdan 30% bemorlar vafot etadi, ikkilamchi kon kuyilishdan undan xam kuprok bemorlar vafot etadi. Umuman arterial anevrizmalar yerilishidan 60?morlar vafot etadi, omon kolganlarning kuplari nogiron bulib koladi.
   

Bosh miya nervlarining zararlanish belgilari arterial anevrizmalar yerilishiga xos belgilardan xissoblanadi. Aksariyat xollarda kuzni xarakatlantiruvchi nerv zararlanishi kuzatiladi. Bu simptom ichki uyku arteriyasining orka devori anevrizmasi, ichki uyku arteriyasidan orka biriktiruvchi arteriya chikish kismida joylashgan anevrizmaga xos patognomik belgi xissoblanadi. Bu soxada joylashgan anevrizma shundokkina kuzni xarakatlantiruvchi nerv yakinida yetadi. Kuzni xarakatlantiruvchi nerv zararlanishini frontoorbital soxadagi kuchli maxalliy ogrik bilan birga kechishi ichki uyku arteriyasidan kon ketishining tarkok simptomokompleksidan xabar berishi mumkin. Ichki uyku arteriyasining kuz arteriyasi ajralish kismi va oldingi biriktiruvchi arteriya ajralish kismi anevrizmalari yerilishida kuruv nerv iva kuruv nervi kesishmasi zararlanishi kuzatiladi. Kolgan bosh miya nervlarining zararlanishi kam kuzatiladi. Massiv kon kuyilishda tez orada nafas va yurak kon-tomir tizimi faoliyatini izdan chikishi kuzatiladi. Ichki uyku arteriyasining kovaksimon sinusdan utish kismida kupincha gigant anevrizmalar kuzatiladi. Bunday xollarda kupincha supraorbital soxada kuchayib boruvchi ogriklar, yuzdagi sezuvchanlikna pasayishi, kuzni xarakatlantiruvchi nerv zararlanishi (III-IV-VI-juft bosh miya nervlari kisilish belgilari), kovaksimon sinusdan utuvchi bosh miya nervlarining zararlanish belgilari kuzatiladi. SHuningdek gigant anevrizmalar uyku arteriyasi bifurkatsiyasi soxasida va vertebrobazillyar tizimda xam kuzatilishi mumkin.

3. 
   Postgemorragik davrda bemorlar asta-sekin tuzala boshlaydilar anevrizmalarni joylashgan joyiga karab turlicha nevrologik koldik belgilar kuzatilishi yeki xech kanday nevrologik defitsit kuzatilmasligi xam mimkin.
   

Diagnostikasi.

Bosh miya kon tomirlari anevrizmalari diagnostikasi anevrizma yerulgingacha bulgan davrda birmuncha kiyin bulib, aksariyat bemorlarda vakti-vakti bilan bosh ogrib turishidan boshka xech narsa bezovta kilmasligi mumkin. Bosh miya kon tomirlari anevrizmasi diagnostikasida KT, MRT, traskranial dopplerografiya, neyrofiziologik, neyrooftalg’mologik, otonevrologik tekshirishlar muxim urin tutadi.

Anevrizmaning yerilish davrida diagnostika nisbatan oson bulib, yukorida keltirilgan klinik nevrologik belgilarni borligi, lyumbal punktsiyada kon borligi anevrizmalar yerilishidan dalolat beradi.

Anevrizmalar diagnostikasida yakuniy tashxis yeki tula tukis diagnostika tserebral angiografiya tekshirishi natijasida amalga oshiriladi.

A. TSerebral angiografiya

1. 
   Miya tomirlari anevrizmlari diagnostikasida tserebral angiografiya xal kiluvchi urin tutadi. Anevrizmaning anik joyi, shakli, va ulchami xakida mahlumot beradi.
   
2. 
   Angiografiya 2-xil usulda bajarilishi mumkin: karotid va vertebral punktsion angiografiyasi yeki Selg’dinger buyicha son yeki yelka arteriyasidan kateter yuborish orkali.
   
3. 
   Anevrzma yerilishining utkir davrida subaraxnoidal kon kuyilishda xam angiografiya kilish mumkin, birok subaroxnoidal kon kuyilishi, kalla suyagi ichi gematomalarini bulishi, miya kon tomirlarining spazmi xar doim xam bu tekshirishni amalga oshirish imkonini bermaydi.
   
4. 
   Angiografiyaga karshi kursatma buladigan xolatlar kasalni axvoli juda xam ogir bulganda, operatsiya kilishni imkoniyati bulmaganda va xar kanday kushimcha aralashuv bemor axvolini ogirlashtiradigan xolatlarda.
   

1. 
   Bunda vena ichiga kontrast yuborib KT kilinganda anevrizma buligida kontrast moddani tuplanishi kuzatiladi.
   
2. 
   Angiospazm natijasidagi miyaning ishemik zaralangan kismlari kuriladi.
   
3. 
   Subaraxnoidal kon kuyilishlar va gemtomalar aniklanadi.
   

ARTERIAL ANEVRIZMALAR DAVOSI

A. Davosi kupincha xirurgik usulda buladi.

Operatsiyalar 2-xil buladi:

a) anevrizmaning uziga tugridan-tugri borib uni berkitiladigan intrakranial operatsiyalar;

b) ballon kateter yerdamidagi endovaskulyar operatsiyalar.

Anevrizma yerilgan bemorlarining yarmi kupincha dastlabki 2 xafta ichida xalok buladi. Kayta kon kuyilishida 4-10 marta kup xolatlarda ulim sodir bulishi mumkin. SHuning uchun dastlabki xaftada bemorning axvoli kutarsa operatsiya kilish kerak. Anevrizmani doim yerilish xavfi borligi sababli operatsiya kilish maksadga muvofik.

B. Operatsiyani yaxshi chikishi uchun anesteziologlar bilan birga bir kancha muxim muammolarni xal kilish lozim. Bular:

a) Kalla ichi bosimini kamaytirish va miya xajmini kichraytirish.

b) anevrizmani yerilishini oldini olish uchun arterial kon bosimni kamaytirish.

v) miyani ishemiyaga sezgirligini kamaytirish.

1. 
   Kalla ichi bosimini kamaytirish diuriteklar yerdamida va lyumbal likvor drenaji yerdamida bajariladi.
   
2. 
   Boshkariladigan arterial gipotoniya vena ichiga arfonad, pentamin va nitroglitserin yuborish orkali bajariladi.
   

1. 
   Operatsiyasni intrakranial kismini operatsion optika (mikroskop yeki lupa) yerdamida va mikroxirurgiya asboblari yerdamida bajariladi.
   
2. 
   Operatsiyadan maksad anevrizmani uzini (buyinchasini) topib va uni kon aylanishidan ajratishdan iborat bu anevrizmani boglash yeki klipsa kuyish bilan amalga oshiriladi. Agar buni ilojisi bulmasa anevrizma kley kompozitsiyasi shimdirilgan xirurgik doka parchasi bilan urab kuyiladi.
   

D. Xozirgi vaktda arterial anevrizmalarni xirurgik davolashda Serbinenko taklif kilgan endovaskulyar operatsiyalar keng kullaniladi. Bu operatsiyalar angiografik pristavkasi va elektron optik kayta tasvirlagichi bulgan rentgenologik kurilmalar ostida olib boriladi.

Operatsiyaning maksadi anevrizma bushligiga embol yeki ballon-kateter yuboriladi va kon aylanish tizimidan ajratiladi.