23.3.2. Yandex qidiruv tizimi
Yandex qidiruv tizimiga kirish (http://www.yandex.ru) 1997 yil
yaratilgan. Qidiruv nafaqat Web-sahifalar bo’yicha, balki ma’lumotlarning
maxsus massivlari bo’yicha ham, ya’ni ular orasida yetakchi axborot agentliklari
yangiliklari, Internet-magazin mahsulotlari, WAP –server resurslari orqali amalga
oshiriladi.
316
«Yandex» – tarmoqda shu nomdagi qidiruv tizimi va internet-portaliga ega
Rossiya AT-kompaniyasidir.
1988-yilda shaxsiy kompyuterlar sotish hamda ish joylarini avtomatlshtirish
bilan shug’ullanuvchi tadbirkor va dasturchiArkadiy Voloj, CompTek firmasiga
asos soldi. «Yandex» so’zini – kompaniyaning texnologiyalar bo’yicha direktori
Ilya Segalovich va Yandex kompaniyasining bosh direktori – Arkadiy Volojlar
o’ylab topdilar. Ilya texnologiya mazmun-mohiyatini beruvchi so’zni shakllantirdi.
Natijada «yandex» varianti paydo bo’ldi. Hozirda «yandex» so’zi rus tili lug’atiga
kiritilgan, millionlab insonlar internetdan axborot qidiruvda uni qo’llaydilar.
Yandex.ru qidiruv tizimi 1997-yil 23-sentabrda rasman taqdim etilgan edi va
dastavval CompTek International kompaniyasi doirasida rivojlandi. 2000-yilda
«Yandex» alohida kompaniya sifatida tashkil etildi.
Qidiruv mexanizmini ishlab chiqish kompaniyaning asosiy va ustivor
yo’nalishlaridan hisoblanadi, ammo faoliyat yillari davomida «Yandex»
multiportal bo’lib oldi. «Yandex» 2011-yilda 30 dan ortiq xizmatlarni taqdim etdi.
Ulardan
eng
mashhurlari:
«Яндекс.Картинки»,
«Яндекс.Почта»,
«Яндекс.Карты», «Яндекс.Новости», «Яндекс.Погода» va boshqalardan iborat.
Kompaniyaning bosh ofisi Moskva shahrida joylashgan. Kompaniyaning
Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Novosibirsk, Odessa, Simferopol, Kiyev, Qozon,
Rostov-na-Donu, Istambul hamda Minsk shaharlarida ofislari mavjud. 2008-yil
iyun oyida kompaniya AQSh ning Kaliforniya shtatida Yandex Labs – ofislarini
ochdi.
Yandex qidiruv tizimi rus, tatar, ukrain, belorus, qozoq, turk, ingliz, nemis
va fransuz tillarida, ushbu tillar morfologiyasini va gap-so’zlari yaqinligini hisobga
olib, hujjatlarni qidiruvga imkon beradi.
Kompaniya xodimlarining soni 3500 kishidan ortiq. Kompaniya 2002-yilda
xarajatlarini qoplash darajasiga chiqdi. 2011-yilda «Yandex» daromadi US GAAP
bo’yicha $622,2 mln. (2010-yilda – $439,7 mln.), operatsion daromadi – $218,5
317
mln. ($169,7 mln.), sof foydasi – $179,3 millionni ($134,3 mln.) tashkil etdi.
Kompaniya daromadining ko’p qismi kontekstli reklamadan tushadi.
«Yandex» nomi «Yet another indexer» («yana bir indeksator») yoki «Tilga
oid INDEX» iboralarining qisqartmasidir.
«Yandex» tomonidan e’lon qilingan keng miqyosli birinchi shior «Hammasi
topiladi!» (Найдётся всё – slogani) – iborasidir.
1995-yilda Internet tarmog’i uchun qidiruv ilovasidan foydalanish
to’g’risida qaror qabul qilindi. Avvaliga u cheklangan sonli resurslar bilan ishladi,
keyinchalik esa Internet butun rus tili segmenti bilan ishladi.
Yandex.ru
qidiruv
mashinasi
1997-yil
23-sentabr
oyida
Softool
ko’rgazmasida rasman taqdim etildi. O’sha davrda Yandex.ru asosiy ajralib
turuvchi xususiyatlari quyidagilar edi: Hujjatning aslligini tekshirish (turli
kodlashtirilgan nusxalariga yo’l qo’ymaslik). Rus tili morfologiyasini hisobga
olish (shu jumladan, aniq so’z shakli bo’yicha qidiruv). Masofani (shu jumladan,
abzas, aniq so’z birikmasi doirasida) hisobga olib qidiruv. Faqat matnda topilgan
so’rov so’zlari sonini, balki so’zning «kontrastligini» (ushbu hujjat uchun uning
nisbatan ko’p uchrashi), hujjatda so’zlar orasidagi masofa va so’zning holatini
hisobga oluvchi relevantlikni baholash puxta ishlab chiqilgan algoritmi. Ikki oydan
keyin 1997-yil noyabr oyida tabiiy tilda so’rovlar berish imkoniyati amalga
oshirildi.
1998-yil yilda Internet rus tili «hajmi» ikki barobarga ortdi, bu holat qidiruv
mexanizmlarini muvofiqlashtirish zaruratiga olib keldi. Quyidagi imkoniyatlar
paydo bo’ldi:
• o’xshash hujjatni topish;
• topilgan serverlar ro’yxati;
• sanalar berilgan chegarasida qidiruv;
• oxirgi o’zgarish vaqti boyicha qidiruv natijalarini saralash.
318
1999-yil davomida Runet matnlari hajmida ham va foydalanuvchilari soni
bo’yicha ham ko’p marta o’sdi. Yandex yangi qidiruv robotini yaratdi, u Runet
saytlarini aylanib chiqishni yaxshilash va tezlashtirishga imkon berdi.
1999- yil foydalanuvchilarda quyidagi yangi imkoniyatlar paydo bo’ldi:
Matn turli zonalari bo’yicha qidiruv (sarlavhalar, ilovalar, annotasiyalar, manzillar,
suratlarga imzolar); Qidiruvni saytlar guruhi bilan chegaralash, ilovalar va tasvirlar
bo’yicha qidiruv; Rus tilidagi hujjatlarni ajratish.
Katalog kategoriyalarida qidiruv paydo bo’ldi va birinchi bor Runetda
«индекс цитирования» – resurslar soni, ma’lumotlarga izohlar berish tushunchasi
kiritildi.
2001-yil Яндекс.Почта, Яндекс.Новости, Яндекс.Гуру, Яндекс.Товары,
Яндекс.Открытки, Яндекс.Закладки, hamda – «аскетический Яндекс» (ya.ru)
ochildi.
2010-yil Runet qidiruv so’rovlarida Yandex ulushi to’rt yil ichida birinchi
bor 60 foizdan oshdi.
2010-yil 19-may kuni kompaniya yandex.com domenida o’zining qidiruv
tizimi ingliz tilidagi versiyasini ishga tushirdi va shunday qilib xalqaro miqyosga
chiqdi. Belarusiya uchun portal (yandex.by) va tatar tilida qidiruv ochildi, Ukraina
uchun
mintaqaviy
qidiruv,
qator
ixtisoslashtirilgan
xizmatlar
–
«Яндекс.Недвижимость»,
«Яндекс.Работа»,
«Яндекс.Музыка»,
«Яндекс.Услуги» yo’lga qo’yildi.
Bundan tashqari, 2010-yilda Yandex «ГИС Технологии» kartografik
kompaniyasini sotib oldi, ushbu kompaniya 2008-yildan Yandexning asosiy
xizmatlaridan biri – «Яндекс.Карты» xizmatiga ma’lumotlar yetkazib bergan.
2010-yil iyun oyida startaplar bilan ishlash dasturi ishga tushirildi.
2011-yil Yandex georeklama «Яндекс.Карты» spravochnikida qidiruvda
tashkilotlarni imtiyozli joylashtirishni sota boshladi. «Яндекс.Фабрика» – Rossiya
va chet ellar startaplariga investisiyalar dasturi yo’lga qo’yildi.
319
2011-yil 24 may kuni «Yandex» Amerikaning
NASDAQ
birjasida
aksiyalarini birlamchi joylashtirishni amalga oshirdi. Joylashtirish davomida 25
dollar narxda «A» klassidagi 52,2 mln aksiyalar sotildi, buning natijasida $1,3
mlrd. ga yaqin daromad olindi.
2011-yil 20-sentabrda «Yandex» Turkiya qidiruv bozoriga chiqdi – tegishli
portalni ishga tushirdi va Istambulda ofis ochdi. Turkiyalik foydalanuvchilar
«Yandexning» qidiruv, pochta va boshqa xizmatlaridan foydalanishlari mumkin.
2011-yil 31-yanvarida Yandex xizmatlaridan kundalik foydalanuvchilar soni
Turkiyada 100 mingga yetdi.
26-sentabrdan «Яндекс.Работа» loyihasi doirasida endi turli bo’sh ish
joylari bo’yicha o’rtacha ish haqini bilib olish mumkin.
30-sentabrda
«Яндекс.Карты» loyihasida butun Rossiya bo’ylab
yo’nalishlarni tanlash mumkin bo’ldi.
19-oktabrda «Яндекс.Карты» xizmatidan turk portalida foydalanish
mumkin bo’ldi. Istambul va Anqara ko’rinishlari qo’shimcha qilindi, mamlakat
bo’ylab ko’chalardagi holatni kuzatish imkoni paydo bo’ldi.
Turkiya Yandex kompaniyasi uchun umuman rus tilida gaplashmaydigan
birinchi mamlakat bo’ldi. Shunga qaramay, kompaniya u yerda umuman yangi
xizmatni tashkil qildi.
2012-yil fevral oyida Yandex odamlarni qidiruv xizmatini ishga tushirishga
tayyorlash haqida xabar qildi. Tizim bir vaqtda Rossiyada mashhur bo’lgan barcha
blogoxostinglar va ijtimoiy tarmoqlarda odamlarni qidiruv imkonini taqdim etadi.
Yangi xizmat haqida xabar berilishi paytiga kelib, xizmatning beta-versiyasi ishga
tushirildi.
Yandex kompaniyasida yandex.uz domeni ro’yxatdan o’tkazilgan, ammo u
so’rovlarni faqat runetdagi kompaniya asosiy manziliga yo’naltiradi. Uznetning
rivojlanib borishi bilan «Yandex» o’zbek tilida ham «so’zlay boshlaydi» deb umid
qilamiz.
320
Yandex Internet-resurslarning xususiy katalogini qo’llab-quvvatlaydi, u
Yandex’a (CY – Citation Yandex) sitatalash indeksi asosida shakllanadi.
Qandaydir Web-sahifaning CY si bu sahifaga havolalarni o’z ichiga oluvchi
boshqa sahifalar soni bilan o’lchanadi. Resurslarni baholashning bu usuli tamoman
oddiy sahifaga kirish sonini hisoblashdan farq qiladi.
Yandex oddiy va kengaytirilgan qidiruv interfeyslariga ega, shuningdek
qidiruv natijalarini berish formatini sozlash sahifasiga ega. U xususiy mantiqiy
operatorlarni belgilash tizimini qo’llaydi, shuningdek ko’p sonli qidiruv
funksiyalarini ham qo’llab-quvvatlaydi.
Yandex qidiruv tizimi uy sahifasining yuqori qismida kalit so’zlarni kiritish
maydoni joylashgan (23.3-rasm).
23.3-rasm. Yandex qidiruv tizimining uy sahifasi.
Shuningdek html-hujjatlarining ma’lum doiralarida qidirish uchun quyidagi
maxsus operatorlar qo’llab-quvvatlanadi:
| 