456
34.1-rasm. Facebook ijtimoiy tarmog’ining ramziy belgisi.
Facebookni yaratish fikri Mark Zukerbergga Nyu-Hemshirdagi Philips
Exeter Academy maktabida oʻqib yurgan kezlarida keladi. Oʻsha vaqtlarda
maktabda har yili oʻquvchilarning rasmi va manzili qayd etilgan qoʻllanma chop
etilardi. (Tom maʼnoda „yuz kitobi“, „yuz sahifasi“, „face book“). Harvardga
oʻqishga qabul qilingan Zukerberg oliy taʼlim muassasasi maʼmuriytiga
analog
tarmoq resursini yaratish gʻoyasi bilan chiqadi. Biroq taʼlim muasassasi bu
innovatsion gʻoyani baʼzi sabablarga koʻra rad etdi. Zukerber 2003-yilning 28-
oktabr kuni, Facemash internet sahifasi uchun kod yozadi va unda Harvard
universiteti kompyuter tarmogʻiga kirib koʻchirib olingan, shaxsiy rasmlarni nashr
qiladi. Facemashda 450 ta tashrif qayd etiladi va tashrif buyurvchilar Zukerberg
tomonidan qoʻyilgan, ikkita rasmni bir biriga qiyoslab, birini tanlash orqali 22 000
ta rasmni koʻrib chiqishadi. Sayt qisqa muddat ichida ommalashib ketadi,
biroq
Harvard maʼmuriyati tomonidan yopib qoʻyiladi. Zukerbergni esa maʼmuriyat
xavfsizlik qoidalarini buzishda, mualliflik huquqini poymol qilishda hamda
insonning shaxsiy hayotiga daxl qilganlikda ayblab, oʻqishdan haydashga qaror
qiladi. Keyinchalik esa ayblov bekor qilinadi.
Zukerber ilk loyihasidayoq
hammaning diqqat markaziga tushib qoladi. Facemashda boʻlib oʻtgan loyihani
muhokama qilish maqsadida, oʻzining guruhdoshlariga alohida sayt yaratadi.
Keyingi semestrdan boshlab, Zukerberg yangi veb-sahifa uchun kod yoza
boshlaydi. Unga “Harvard Crimson” da Facemash
mojarolari haqida yozilgan
maqola ilhom bagʻishladi. Va nihoyat 2004-yilning 4-fevralida Zukerberg
457
Thefacebookni www.thefacebook.com internet manzilida joylashtiradi. Gʻoya
Facebook nomini oladi, bu Markning eski maktab davridagi xotiralari bilan
bogʻliqdir.
34.2-rasm. Facebook ijtimoiy tarmog’i foydalanuvchi interfeysi.
Ijtimoiy tarmoqqa aʼzo boʻlish Harvard talabalari uchun avvaliga cheklangan
boʻlib, cheklov olingandan soʻng undan universitetning yarmidan koʻp talabalari
roʻyxatdan oʻtishadi. Tez orada saytning faoliyat yuritishida Zukerbergga yordam
uchun, moliyaviy direktor – Eduardo Saverin, dasturchi – Dastin Moskovits, badiiy
rassom – Endryu Mak-Kolum va Kris Hyuzlar qoʻshiladi.
Avvaliga
thefacebookdan faqat Harvard universiteti talabalarigina foydalana olishardi holos.
2004-yilning mart oyidan boshlab Thefacebook Stenford, Yelya va Kolumbiya
universitetlarigacha, keyinchalik Ligi Plyusha, Boston, Nyu-York universitetlarida
va Massachustet texnologiya institutida, shuningdek,
AQSH va Kanadaning
koʻpgina oliygohlarida ommalshib ketdi. Saytdan AQSHning har qanday .edu
elektron manzil domeni boʻlgan taʼlim muassasasi foydalanish huquqini qoʻlga
kiritdi.
458
Ayni damda (2017-yil 1-dekabr) Facebook foydalanuvchilari 1.86 milliardan
oshib ketgan boʻlib, bu saytga kirib roʻyxatdan oʻtgan va unda hech boʻlmaganda
bir oyda bir marta yoki muntazam „Like“ tugmalarini bosuvchilardir.
Facebookning mobil versiyasidan esa bir oy davomida 1.1 mlrd.ga yaqin inson
foydalanadi. Shuningdek, sayt foydalanuvchilari kuniga 3,2 milliard marta „like“
tugmachasini bosishadi, oʻz izohlarini qoldirishadi va 300 million donaga yaqin
rasmlar nashr qilishadi. Saytda, ayni vaqtda 125 milliard „doʻstlik munosabatlari“
qayd etilgan. Bu koʻrsatkich 2011-yil 31-dekabrga qadar 100
milliardni tashkil
qilar edi. Saytga joylashtirilgan reklamadan tushgan foyda kompaniyaga 872
million AQSH dollarini, ayrim manbalarda esa kamroq, 186 million AQSH
dollarini olib kelgan. Facebookning hozirda (2017 yil 1-yanvar) aylanma summasi
34.638 mlrd.ni, sof foyda esa 10.217 mlrd.ni tashkil etmoqda.
