Mavzu: Elektromagnit nurlanish qurilmalarida mavjud xavf-
xatarlar.
Mikroto‘lqinlar hamda, o‘ta yuqori chastotali radioto‘lqinlar 300 mm dan 1 mm
gacha bo‘lgan uzunlikka ega bo‘ladi. Huddi detsimetrli va metrli uzunlikdagi
to‘lqinlar singari, santimetrli uzunlikdagi to‘lqinlar ham atmosferada deyarli
qarshiliksiz tarqaladi (ya'ni, ularni atmosfera deyarli yutmaydi). Ayni omilga ko‘ra
ular ham sun'iy yo‘dosh aloqasini ta'minlashda, hamda boshqa muhim
telekommunikatsion tizimlarda keng qo‘llanadi. Biz uylarimiz tomlarida ko‘rib
ko‘nikib qolgan odatiy sun'iy yo‘ldosh likopchasi (parabola antennasi tarelkasi)ning
o‘lchamlari, aynan shunday turdagi elektromagnit to‘lqinlardan bir nechtasining
uzunligiga tengdir.
Ushbu ko‘rinishdagi elektromagnit to‘lqinlarning nisbatan qisqaroqlari sanoatda,
hamda, maishiy turmushda o‘zining mustahkam o‘rniga egadir. Uzoqqa bormay, har
birimizning oshxonalarimizda mavjud bo‘lgan mikroto‘lqinli pechlarni eslash
kifoya. Mikroto‘lqinli pechning ishlash mohiyati, klistron deb ataluvchi qurilmadagi
elektronalrning o‘ta tezkorlik bilan aylanishi tamoyiliga bog‘liqdir.
Ushbu aylanish natijasida elektronlar muayyan chastotadagi o‘ta yuqori chastotali
elektromagnit nurlanishlarni tarata boshlaydi va ushbu nurlanishlarni suv
molekulalari osonlik bilan o‘ziga singdiradi (yutadi). Mikroto‘lqinli pechga taom
qo‘yilganida, taom tarkibidagi suv molekulalari o‘ziga kelib tushayotgan
mikroto‘lqinlarning energiyasini yutib oladi hamda natijada tezkorlik bilan
harakatlana boshlaydi. Molekulalarning ushbu jadal harakati natijasida tarkibida
ushbu molekulalar bo‘lgan taomning qizishi (isishi yuzaga keladi). Boshqacha
aytganda, taomni tashqaridan turib qizdirish-isitishni amalga oshiruvchi oddiy pech
yoki, duxovkalardan farqli o‘laroq, mikroto‘lqinli pech mahsulotni ichidan isitadi.
Infraqizil to‘lqinlar:
Elektromagnit spektrining ushbu qismidagi to‘lqinlar, uzunligiga ko‘ra 1 mm dan
boshalb, 8000 atom diametri (taxminan 800 nm) gacha bo‘lgan uzunlikdagi
elektromagnit nurlanishlarini o‘z ichiga oaldi. Ushbu diapazonga oid nurlarni inson
bevosita o‘z tanasi - terisi orqali his qila oladi. Ya'ni, ushbu diapazonni biz issiqlik
tarzida sezamiz. Agar siz qo‘lingizni olovga, yoki, qizib turgan biror buyumga
yo‘naltirsangiz, uning haroratining taftini his qilasiz. o‘sha buyumdan, yoki olovdan
taralayotgan mazkur taft, issiqlik aynan biz ta'kidlayotgan infraqizil nurlanishning
o‘zginasidir. Ayrim jonivorlarda, masalan ilonlarning ba'zi turlarida, o‘ljasining
tanasidan taralayotgan issiqlik - infraqizil nurlanishlariga qarab, uning qayerda va
qanday vaziyatda turganini aniqlash imkonini beruvchi tana a'zosi ham mavjud.
Yer yuzasidagi deyarli barcha-barcha unsurlar infraqizil nurlanishlar diapazonida
elektromagnit to‘lqinlar taratishi boisidan, infraqizil nurlanishlar detektorlari,
zamonaviy qidiruv tizimlari hamda navigatsion asboblar ishlab chiqarish
sohalaridan katta ahamiyat kasb etadi. Tungi kuzatish asboblarining aksariyati
infraqizil nurlanishlarni qayd etuvchi datchiklar bilan jihozlangan bo‘lib, ular bizga
«qorong‘uda ko‘rish» imkonini beradi. Bunday asboblar orqali nafaqat odamlarni
yoki jonivorlarni, balki, texnika, hamda, boshqa inshootlarning joylashbuvini ham
aniqlash imkoni mavjud. Kunduzgi issiqlikdan qizib olgan texnika va inshootlar,
termodinamika qonunlariga ko‘ra, tunda atrof sovigach, o‘ziga singdirib olgan
issiqlikni tashqi muhitgan tarata boshlaydi. Infraqizil detektorlar esa aynan shu
narsani «ilg‘ab» oladi. Bunday asboblar va detektorlar harbiy maqsadlarda va
qutqaruv ishlarini tashkillashda juda katta asqotadi. Xususan, ko‘chki, yoki,
vayronalar ostida qolgan tirik odamlarni izlab topishda, ularining tanalari
taratayotgan issiqlik - infraqizil nurlanishni shunday detektorlar vositasida qayd
etiladi va ularning turgan joyi aniqlanadi.
Ko‘rinadigan nurlar.
Yuqorida ta'kidlanganidek, ko‘rinadigan nurlar, ya'ni, elektromagnit nurlanishlar
spektrining bizga ko‘rinadigan yorug‘lik nurlaridan iborat qismi 400 nm dan 800 nm
gacha bo‘lgan to‘lqin uzunligidagi nurlanishlarni o‘z ichiga qamraydi. Inson ko‘zi
ushbu diapazondagi elektromagnit nurlanishlarni sezish, qayd qilish va tahlil qilish
uchun eng ideal vosita o‘laroq yaratilgandir. Buning ikkita sababiyati mavjud.
Birinchidan, aytilganidek, ko‘rinadigan nurlar spektriga oid elektromagnit
to‘lqinlar, ular uchun shaffof bo‘lgan yer atmosferasida deyarli hech qanday
qarshilikka uchramasdan tarqaladi. Ikkinchidan, Quyosh sirtining harorati
(taxminan 6000 °C) shundayki, Quyosh nurlari energiyasining eng yuqori nuqtasi
aynan bizga ko‘rinadigan yorug‘lik nurlari diapazoniga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib,
sayyoramizdagi hayot va energiyaning bosh omili bo‘lmish Quyosh, o‘z
energiyasinintg eng katta qismini aynan ko‘rinadigan nurlar diapazonida
nurlantiradi; qolaversa, bizni o‘rab turgan atrof-muhit ham ushbu nurlar uchun
deyarli mutlaqo shaffofdir. Shu sababli ham, inson ko‘zining evolyutsion taraqqiyoti
natijasida, aynan ushbu turdagi elektromagnit to‘lqinlarni qabul qilishda moslashib
qolgani bejiz emas.
Yana bir bora ta'kidlash kerakki, fizika nuqtai nazaridan, odamga ko‘rinadigan
yorug‘lik nurlari diapazoniga tegishli elektromagnit to‘lqinlarning (ya'ni, oddiy
nurlarning) boshqa turdagi elektromagnit to‘lqinlardan hech bir farqi yo‘q. Ular
elektromagnit nurlanishlar yaxlit diapazonning torgina bir qism(cha)sini tashkil
qladi xolos. Bu turdagu nurlarning inson uchun ahamiyati shundaki, odam ko‘zi va
miyasi biologik jihatdan faqat shu turdagi nurlarni qayta ishlash va tahlil qilishga
yaraydigan qilib yaratilgandir (yana kim biladi deysiz, inson miyasi va tafakkurining
biz bilmagan qanchada-qancha imkoniyatlari bo‘lishi mumkin...)
Ultrabinafsha nurlari
Ultrabinafsha nurlar diapazoniga, bir necha ming atom diametriga teng to‘lqin
uzunligidagi elektromagnit nurlanishlardan boshlab, atiga bir nechta atom
diametriga teng uzunlikdagi nurlanishlar kiritiladi (400-10 nm). Spektrning ushbu
qismidagi nurlanishlar tirik organizmlarning faoliyati uchun jiddiy ta'sirlar
ko‘rsatadi. Quyosh spektridagi yumshoq ultrabinafsha nurlari (to‘lqin uzunligiga
ko‘ra ko‘rinadigan nurlar spektriga yaqin bo‘lgan ultrabinafsha nurlari) muayyan
dozalarda terining kuyishini (qorayishni) keltirib chiqaradi. Quyosh nurlari
tarkibidan qabul qilingan ultrabinafsha nurlari dozasi ortib ketsa esa, inson terisida
o‘tkir kuyishlar - chandiqlar va boshqa nojo‘ya oqibatlar yuzaga kelishi mumkin.
Qattiq (qisqa to‘lqinli) ultrabinafsha nurlar esa, tirik to‘qimalar uchun halokatli ta'sir
qiladi. Shuning uchun ham bu turdagi ultrabinafsha to‘lqinlarda jarrohlik asboblarini
sterilizatsiya qilishda keng qo‘llaniladi. Qisqa to‘lqinli ultrabinafsha nurlar tibbiy
anjomlar va buyumlar sirtidagi barcha mikroorganizmlarga qiron keltirib, bemorlarni
infeksion xastaliklardan saqlab qoladi.
Yer yuzida yashovchi barcha tirik organizmlar, Quyoshda keluvchi va halokatli ta'sir
qudratiga ega bo‘lgan qattiq ultrabinafsha nurlanishlarning ta'siridan mustahkam
tabiiy qalqon bilan himoyalangan bo‘lib, ushbu himoya qalqoni vazifasini, Yer
atmosferasining ozon qatlami bajaradi. Agar mazkur tabiiy qalqonimiz
bo‘lmaganida, balki yerdagi hayot faqat okeanlar tubidagina mavjud bo‘larmidi...
Rentgen nurlari.
Bir necha atom diametrlaridan boshlab, bir necha yuz atom yadrosi diametrlariga
teng to‘lqin uzunliklaridagi elektromagnit nurlanishlarni Rentgen nurlanishlari deb
ataymiz. Rentgen nurlari organizmning yumshoq to‘qimalari orqali to‘siqsiz o‘tib
bora oladi va tananing qattiq qismlari - suyaklardagina akslanadi. Shu sababli ham
rentgen nurlarning tibbiy tashxis uchun ahamiyati beqiyosdir. Huddi radioto‘lqinlar
singari, rentgen nurlarining ham kashf etilish, hamda, ularning insonga amaliy
ko‘mak berishga o‘tishi orasidagi vaqt tafovuti juda qisqa muddatni tashkil qiladi.
Rentgen nurlarini 1895-yilda olmon olimi Vilgelm Konrad Rentgen (1845-1923)
kashf qilgan bo‘lib, oradan bir necha oy o‘tib, ushbu fizik kashfiyotdan Parij
kasalxonalaridan birda bemorning singan suyagini ko‘rish uchun foydalanilgan. Tez
orada ushbu amaliyot butun dunyo tibbiyot muassasalarida ommalashib ketdi.
Shunisi qiziqki, o‘sha davr farang gazetalari, rentgen nurlarining kiyim-
kechaklardan ham o‘ta olishi haqida shov-shuv qilib yozarkanlar, ushbu nurlarning
tibbiy tashxis vositasi sifatidagi ahamiyati haqida lom-mim deyishmagan ekan...
Gamma-nurlar.
Elektromagnit spektrdagi to‘lqin uzunligi bo‘yicha eng qisqa, hamda chastotasi va
energiyasi bo‘yicha eng yuksak turuvchi nurlanishlar bu - gamma nurlardir (?-
nurlar). Gamma-nurlar o‘ta yuqori energiyali fotonlardan tashkil topgan bo‘lib,
hozirgi kunda onkologik xastaliklarni davolash maqsadlarida keng qo‘llanilmoqda.
Lekin, gamma-nurlar tirik organizmlar uchun shu darajada halokatli ta'sir qiladiki,
ular vositasida havli to‘qimalarni o‘ldirishda amaliyotchi-vrachlarda juda katta
ma'suliyat va zargarona aniqlikdan ham yuksak aniqlik talab qilinadi. Zero, gamma-
nurlari sog‘lom to‘qimalarga tushsa, ularni ham muqarrar halok qiladi.
| 