17-rasm. K.P.Bryullov. “Pompeyning so‘nggi kuni”
Kompozitsiyada ranglardan foydalanish tushunchasi.
Tasviriy san’atni
ranglarsiz tasavvur qilishning iloji yo‘q. Tasviriy san’at asari rangli bo‘yoqlar va
ularning aralashuvidan foydalanib amalga oshiriladi. Inson rangli bo‘yoqlardan
qachondan boshlab foydalangani haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun tasviriy
san’at tarixidan xabardor bo‘lishimiz kerak. Qadimgi rassomlar chizgan ilk rangli
suratlarning ba’zilari bizning davrimizgacha yetib kelgan. Bunday surat
na’munalarini Fransiyadagi “Lasko g‘ori”, Ispaniyadagi “Altamir g‘ori”,
O‘zbekistondagi “Zarautsoy”, “Sarmishsoy” kabi ko‘plab qoyatosh suratlarida
ko‘ramiz.
Kompozitsiyada ranglar uyg‘unligi to‘g‘risida so‘z yuritar ekanmiz, avvalo
rangtasvirdagi issiq-sovuq, yorug‘-soyalardagi ranglar tushunchasi haqida to‘xtalib
o ‘tishimiz kerak. Eng avvalo rang tasvirdagi yorug‘ va soyaning, issiq va sovuq
ranglarni ko‘ra bilishimiz hamda ularni his qilishimiz lozim. Bu qonuniyatning
asosi shundaki, rang tasvirdagi yorug’ joylar sovuq ranglar orqali tasvirlansa,
undagi soyalar issiq ranglar bilan ishlanishi yoki issiq ranglar bilan asvirlanayotgan
yorug’liklardagi soyalar sovuq ranglar bilan tasvirlanishi lozim bo‘ladi. Yorug‘-
28
soya, issiq-sovuq ranglar yordamida biz nafaqat tasvirdagi buyumlarning hajmini
yoki narsalarning shaklini tasvirlaymiz, balki rangtasvirdagi eng qiyin
jarayonlardan biri bo’lgan buyumlarning bir biriga tushayotgan refleksni
tasvirlaymiz. Bu bilan rangtasvirning asosiy jarayonlaridan biri bo‘lgan yorug‘-
soya va issiq-sovuq ranglarning umumiy tushunchasiga ega bo‘lamiz. Ko‘zimiz
ko‘ra oladigan tabiatdagi hamma ranglarni shartli ravishda ikkiga: axromatik va
xromatik ranglarga bo‘lish mumkin. Oqdan to‘q qoragacha bo‘lgan ranglar
axromatik ranglarga (oq, kulrang, qoramtir, qora, to‘q qora) qolganlari esa
xromatik ranglarga (qizil, sariq, ko‘k va hokazo) kiradi. Xromatik ranglar o‘z
navbatida, shartli ravishda yana ikkiga, issiq va sovuq ranglarga bo’linadi. Issiq
ranglarga olov, quyosh, qizigan narsalaming rangini eslatuvchi qizil, sariq,
zarg‘aldoq ranglar kiradi. Muz, havo, suvlaming rangini eslatuvchi ko‘k, moviy,
binafsha ranglar sovuq ranglarga kiradi. Yashil va binafsha ranglar goh issiq, goh
sovuq ranglarga kirishi mumkin. Chunki yashil rang sariq va ko‘k ranglarning
aralashmasidandir. Binafsha rang esa qizil va ko‘k ranglarning aralashmasidan
hosil bo’ladi. Ko‘rinib turibdiki, bu ranglar issiq va sovuq ranglarning
aralashmasidan hosil bo’lgan. Aralashtirishda issiq rang miqdori sovuq rang
miqdoriga nisbatan ko‘proq bo‘lsa hosil bo‘lgan rang issiq rang qatoriga, sovuq
rang miqdori ko‘proq bo‘lsa, sovuq ranglar qatoriga o ‘tish mumkin. Xuddi
shunday binafsha rangda qizil rang ko‘proq bo’lsa issiq, ko‘k rang ko‘proq bo’lsa
sovuq ranglar qatoriga kiradi. Demak o‘quv mashg‘ulotlarida kompozitsiya
ishlashda narsa va buyumlarning yorug‘ soya nisbatlari shuningdek, rang
nisbatlarini ham ochib aniq ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega.
Kompozitsiyada ranglar yordamida badiiy obraz yaratiladi. Shunday
ekan rangtasvirda rang muhim ro’l o'ynaydi. Asar yaratishda bo‘yoq bilan
ishlashdan tashqari ranglarni maqsadli o‘z o‘rniga qo'ya bilish ham katta ahamiyat
kasb etadi. Ana shu maqsadda bo’lajak pedagok rassom rang ko’rish qobiliyatini
rivojlantirishi uchun mashq qilishi zarur Вuning uchun suvbo‘yoq yordamida
mavzuli kompozitsiya (man-zara, natyurmort, dekorativ abstaksiya) ishlasn
maqsadga muvofiqdir.Kompozitsiya bahor. yoz, kuz, qish, oydin kecha, tun, oq-
29
shom payti kabilar bo‘lishi mumkin.Kompozitsiyada qancha ko‘p ranglar ishtirok
etsa shuncha maqsadga muvofiq bo’ladi. Issiq va sovuq ranglar yonma-yon turishi
yaxshi natija beradi. Rang tuslari qancha ko‘p bolsa kompozitsiya rang koloriti
shuncha jozibali chiqadi. Kolorit yorugiik va ko‘rib idrok qilishning ma’lum
obyektiv qonunlari bo‘yicha yuzaga keladi. Bu qonunlar bo‘yicha bizning
ongimizda predmetlarning kolorit obrazlari paydo boladi. Kolorit va uning
qonuniyatlari haqidagi ta’lim rangtasvir texnikasining nazariy asosini, uning
hamma usullari tashkil qiladi. Rassom har qanday tasviriy materialga murojaat
qilmasin, ularga xos bo‘lgan rangtasvir texnikasi xususiyatlariga ega kolorit
qonuniyatlari
o'zgar-may
qolaveradi.Kolorit
kompozitsiyasini
yaratishda
kompozitsiya markazi (ak-sent), tekislikda muvozanat, yaxlitlik va birlik, havoyi
perspektiva kabi tushunchalarni ham hisobga olish zarur. Umuman olganda
kompozitsivada g‘oya va maqsad aniq amalga oshirilishi koloritga bog'liqligini
sezish muhim hisoblanadi. Bunday mashqlami har doim amalga oshirib turish,
rang ko‘rish qobiliyatini yanada rivojlantiradi. Shuningdek, tabiat manzaralaridan
qisqa muddatli etyudlar ishlash ham yaxshi natija beradi.
Kompozitsiyada rang uyg’unligi ikki yoki undan ortiq ranglarni bir-birining
yonida joylashtirishni anglatadi, shunda ularning kombinatsiyasi juda ifodali
bo'ladi. Rangli kompozitsiyaning umumiy yechimi uchun ranglarni tanlash,
ularning bir-biriga munosabati, berilgan kompozitsiya ichidagi o'rni va yo'nalishi,
shakllar konfiguratsiyasi, bir vaqtning o'zida bog'lanishlar, rang maydonlarining
o'lchami va umuman kontrast munosabatlari muhim ahamiyatga ega.Rangning
xarakteri va ta'siri uning hamroh bo'lgan ranglarga nisbatan joylashishi bilan
belgilanadi. Rang hech qachon yolg'iz emas; u har doim boshqa ranglar bilan
o'ralgan holda qabul qilinadi.kompozitsiyasida rangning joylashishi va rang
dog'larining yo'nalishi ham muhimdir.Kompozitsiyaning eng muhim vazifalaridan
biri rang massalarining muvozanatini ta'minlashdir. Asarga ham vertikal
muvozanat o'qi kerak bo'lib, uning har ikki tomonida rang massalarining “g'irligi”
taqsimlanadi.
30
Narsa va hodisalarni tasvirlashda moybo‘yoq, tempera, akvarel, guash kabi
bo‘yoqlar ishlatiladi. Narsalarni bo‘yoq yordamida tasvirlash ancha murakkab
jarayon bo‘lib, kishidan ranglarning xususiyatlarini va ularni samarali, uquvli
tarzda ishlatish usullari (texnikasini) bilishni taqozo etadi. Bo‘yoqlar yordamida
narsaning hajmi, fakturasi va fazoviy holatini tasvirlash rangtasvirning asosini
tashkil etadi. Har bir narsani chizuvchi tarvirlar ekan, u ranglarga jiddiy e’tiborini
qaratishi kerak. Ana shunda rangning tabiatdagi ko‘rinishi va tasvirdagi ko‘rinishi
farqli ekanligini bilib olish mumkin. Chunki narsaning rangi bizdan
uzoqyaqinligiga qarab o‘zgarib ko‘rinadi. Buning sababi esa havo, atrof-muhitning
predmet ko‘rinishiga ta’siridandir. Yuzaga ranglar munosabatlarini to‘g‘ri
nisbatlarda topib ishlatish rangtasvirning haqqoniy aks etishida muhim ahamiyat
kasb etuvchi omillardan eng muhimi deb hisoblasak o‘rinlidir.
|
