13
Kompozitsion qurilish haqida tushunchalar.
Kompozitsiya
ustida ishlash
jarayoni bir qator kompozitsiya muammolarni hal qilishni o‘z ichiga oladi. Bu
plastik g‘oyaning paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. Keyingi bosqichlarda
kompozitsiyaning hajmi va formati, kompozitsiya markazi aniqlanadi, kerakli
ifoda
vositalari, rangli echimlar va hokazolar topiladi. Mana shu bosqichlarni
ko‘rib chiqamiz.
Birinchi bosqich - plastik (obraz) g‘oyaning paydo bo‘lishi.
Har qanday kompozitsiyaning asosi plastik g‘oya - syujetning shakli,
aniqrog‘i, uning karkasi. Plastik g‘oya syujet bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning
obrazli ifodasidir.
Plastik g‘oyaning paydo bo‘lish jarayoni turli yo‘llar bilan sodir bo‘lishi
mumkin. Ko‘pincha fikr taassurotlarning dastlabki to‘planishi davridan keyin
paydo bo‘ladi. Taassurotlar, asta-sekin umumlashtirilib, g‘oyaga aylanadi. Ba’zida
g‘oya haqiqiy hayotda ko‘rilgan vaziyatdan tug‘iladi.
Bunday holda, eskiz,
hayotdan olingan eskiz boshlang‘ich g‘oyaga aylanishi mumkin kompozitsiyalar.
Tasavvuridan kompozitsiya o‘ylab topgan rassom ma’lum tajriba va
bilimga ega bo‘lishi kerak.
Rassomning tajribasi va bilimi tabiatni sinchkovlik bilan o‘rganish,
kompozitsion mashqlar bajarish, hayotiy tajribalar, san’at haqida suhbatlar,
galereyalar va ko‘rgazmalarga
tashrif buyurish, san’at va badiiy adabiyotga oid
nazariy adabiyotlarni o‘qish; albomlarni ko‘rish va hokazo. Yosh rassom har bir
kompozitsiya mavzusida tabiatni kuzatish, tabiatdan eskizlar bilan ishlashni
boshlashi kerak. Bu borada P.P.Chistyakov shunday degan edi: “Avval naturadan
hamma narsani olishni o‘rganishingiz kerak, keyin tajriba etarlicha bo‘lganda,
naturani bo‘ysundirishga harakat qiling”. Rassom-o‘qituvchi D. N. Kardovskiy
ko‘pincha quyidagi aforizmni ishlatgan: “Maktab eskizlarida
siz naturaga iloji
boricha yaqinroq bo‘lishingiz kerak va keyinchalik undan uzoqroq bo‘lish
imkoniyatiga ega bo‘lishingiz kerak”.
14
4-rasm. O‘rol Tansiqboev. “Kuz”
5- rasm. G‘.Abdurahmanov. Novali soy.
Turli xil hayotiy vaziyatlar, natyurmortlar, intererlar, ekstererlar va
manzaralarning ranglavha va qoralamalaridan iborat
naturadan ishlash sizning
kundalik tasvirlash faoliyatingizga aylanishi kerak. Odamlar gavjum joylarda
ishlayotganingizda,
uyatchan
bo‘lmaslik
uchun
professional
odatni
rivojlantirishingiz kerak.
15
Siz topadigan plastik g‘oyalarning sifati asosan mavzuni qabul qiladigan
shaklning yorqinligi va yangiligi bilan belgilanadi. Haykaltarosh M.G. Manizer:
“Plastik motivning o‘ta ifodaliligi va yangiligi uning qiymatini aniqlashda va
undan keyin ishlashga arziydimi yoki yo‘qmi, unga qo‘yiladigan asosiy
talablardir” deb yozadi. San’at asarining estetik va
kognitiv qiymati bevosita
plastik tasvirning yangiligi va o‘ziga xosligiga bog‘liq. Kompozitsiyalar ustida
ishlayotganda, ularning har biri haqiqatga yangi, kutilmagan ko‘rinishga ega
bo‘lishini va shaxsiy ta’sirga ega bo‘lishini ta’minlashga harakat qilishimiz kerak.
Ikkinchi bosqich - eskizlar ustida ishlash. Bu bosqichni kompozitsyani
yaratish bosqichi deb atash mumkin. Albatta, tuzish, yaratish kompozitsiya ustida
ishlashning barcha bosqichlarida u yoki bu darajada mavjud,
lekin eng muhimi,
eskizlar yaratishda.
Eskiz - bu qoralama, asarning asosi, ranglavha va boshqalar. Eskizlar ustida
ishlash mavzuning obrazli echimini kompozitsion izlanishdan iborat. Tasavvurni,
obrazli fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va o‘z kompozitsiyalarining echimini
takomillashtiradi. Rassomning g‘oyasi eskizlarda echimini topadi: ayni paytda
uning nima demoqchi ekanligi haqidagi g‘oyasi va mavzuning plastik echimi
shakllanadi.
Eskizlar kompozitsiya ustida ishlashning
barcha dastlabki jarayoni
davomida amalga oshiriladi. SHuning uchun eskizlar ustida ishlashni faqat shartli
ravishda kompozitsiya ustida ishlashning ikkinchi bosqichi sifatida ajratish
mumkin, chunki aynan shu vaqtda u odatda eng faol bosqichda bo‘ladi.
Dastlab, kichik eskizlar tayyorlanadi. Ularning vazifasi rejaning asosiy
g‘oyasini aniqlashdir. Mavzuning plastik g‘oyasini umuman ifodalash, tasvir
formatini aniqlash, tus va rangli echimni, joylashishi va asosiy narsaning hajmini,
uni ajratib ko‘rstaish uchun vositalarni topish kerak.
Kompozitsiya ustida ishlashning keyingi bosqichida
eskizlarning hajmi
ortadi. Ularning vazifasi kompozitsiyaning umumiy echimini takomillashtirish va
uning ikkilamchi elementlarini topishdir.
