9-rasm. A.I.Kuindji. “Qayin bog‘i”.
To‘rtinchi bosqich - kompozitsiya mavzusini kartonda tuzish.
Katta hajmdagi
rangtasvir uchun karton ishlatiladi. Karton - bu haqiqiy o‘lchamdagi rangtasvir
kompozitsiyasi uchun dastlabki qalamdagi rasm.
21
Dastlabki eskizda kompozitsion echim aniqlanganda va kerakli natura
materiali mavjud bo‘lganda, kartonda chizishni boshlashingiz kerak.
Qalamtasvirni dastlabki eskizdan kartonga o‘zgarishsiz o‘tkazish
imkoniyatiga ega bo‘lish muhimdir. Kattalashtirishda dastlabki eskizda topilgan
formatni saqlash kerak, ya’ni uning tomonlari nisbatlarini saqlash kerak. Buning
uchun dastlabki eskizning tomonlari bir xil miqdorda oshiriladi. Qalamtasvirni
ko‘chirishning eng keng tarqalgan usuli kataklar asosida. Eskizning har bir tomoni
bir necha qismlarga bo‘linadi va nuqtalar bir-biriga bog‘lanib, to‘rtburchaklar
kataklar hosil qiladi. Keyin dastlabki eskizning kataklaridan olingan rasm
kartonning tegishli kataklariga o‘tkaziladi.
Kartonda
vazifa
faqat
chiziq
bilan
amalga
oshiriladi.
Agar
kompozitsiyaning tusli echimi vazifaga qo‘shilsa, karton tusda amalga oshiriladi.
Kartondagi tasvirning haqiqiy o‘lchami kelajakdagi rasm qanday qabul qilinishini
yaxshiroq his qilish va tegishli o‘zgartirishlar kiritish imkonini beradi. Kichik
o‘lchamdagi eskizlarda ko‘rinmaydigan xatolar kartonda aniq bo‘ladi. Ularni
tuzatish kerak. Bunday holda siz natura materialdan foydalanishingiz kerak.
Kartonni tayyorlash uchun turli xil materiallar qo‘llaniladi: ko‘mir, qalam, sous va
boshqalar. Kartondan chizilgan rasm matoga o‘tkaziladi.
Beshinchi bosqich - eskizni amaliy bajarish.
Rassomning kompozitsiyadagi
ishining yakuniy bosqichi bu asarning o‘zini bajarishdir. Rangtasvirdagi barcha
amaliy vazifalar har xil davomiylikdagi eskizlardir, kompozitsiyada ular asar
uchun eskizlar, shu jumladan bitiruv malakaviy ishga eskizdir. Talabalar asar
chizishga ko‘proq mas’uliyatli yondashadi. Aslida asar yaratish masalalarida
haqiqiy etuklik keyinroq, faollik ijodiy faoliyat jarayonida keladi.
Dastlabki eskizlarda va kartonda topilgan kompozitsiya echimini
yo‘qotmasdan yakuniy variantga o‘tkazish muhimdir. Bu jarayonda kompozitsiya
elementlarining nisbatlarining aniqligi, nuqtaning ifodaliligi yoki urg‘ularning
to‘g‘ri joylashishi ko‘pincha yo‘qoladi. SHuning uchun siz kompozitsiyadagi
ishning ushbu bosqichiga mas’uliyat bilan yondashishingiz, bajarilgan ishlarni
diqqat bilan tahlil qilishingiz kerak. Rasmda tayyorgarlik bosqichlarida topilgan
22
echimning afzalliklarini saqlab qolish va amalga oshirish qobiliyati rassomning
professionalligining belgisidir.
Chizilgan rasmni matoga o‘tkazgandan so‘ng, rasm ustida ishlash
(o‘lchamdagi eskiz) hal qiluvchi bosqichga o‘tadi. Dastlabki eskizda topilgan
echimni nafaqat kattalashtirish muhimdir. Biz ushbu echim va uning ifodaliligini
yanada aniqlashtirish ustida ishlashimiz kerak. Masalan, kompozitsiyaning
o‘lchami oshgani sayin, qoida tariqasida, uning shakllarini ishlab chiqishda
ko‘proq tafsilotlar talab qilinadi. Uning rangi va tusli kontrastlari biroz
kuchaytirishni talab qilishi mumkin.
Berilgan o‘lchamdagi eskizni yaratishda siz darhol o‘qilishi kerak bo‘lgan
asosiy plastik fikrni aniq belgilab, uning yaxlitligiga erishishingiz kerak. Asosiy
eskizdagi ikkinchi darajali elementlarning asosiy elementlarga bo‘ysunishini
saqlab qolmaslik, tafsilotlarga bo‘lgan qiziqish kompozitsiyaning ekspressivligini
yo‘qotishiga olib keladi.
B.V.Ioganson buyuk rus rassomi P.Fedotovning “Mayorning o‘zaro
kelishishi” kartinasining kompozitsion tuzilishini tahlil qilib, shunday yozadi:
“Kompozitsiya mukammalligining birinchi belgisi asar mazmunini darhol va uzoq
masofadan anglash mumkin bo‘lganidadir. Agar asar uzoq masofada noaniq
kulrang gammaga aylansa yoki rang-barang rangi bilan shitirlab tursa, bu unda
asosiy
mahorat
nuqtasi
-
kompozitsion
dekorativlik
-
kompozitsion
tushunarlilikning asosi hal qilinmagan-ligini anglatadi.
Asarni birinchi marta ko‘rganimizda, butun asardan darhol bizga nimadir
ko‘zimizga ko‘rinib ongimizda otilib chiqadi. Rassom o‘z e’tiborini aynan shu
“narsa”ga asoslaydi. Albatta, sizning e’tiboringizni qaratadigan birinchi narsa bu
kontrastlar va ular qanchalik kuchli va yorqinroq bo‘lsa, ular qanchalik katta
bo‘lsa, ular qanchalik ko‘p yoritilgan bo‘lsa, ular, qisqasi, qolganlarga nisbatan
aniqroq kontrastni taqdim etadi. Asarda birinchi navbatda ular tomoshabinning
ko‘z nazariga tushadi.
Kelin figurasining engil och siluetining butun siluetga nisbati ajoyib
darajada aniq topilgan Keyin tomoshabinning ko‘zi muallif o‘ylaganidek fikri
23
bo‘yicha figuralarni kuzatib boradi”
10
.
10-rasm. P.Fedotov. “Mayorning o‘zaro kelishishi”.
Asarda har bir dog‘, kompozitsiyaning har bir qarama-qarshiligi o‘zining
aniq joyiga keltirilishini va dog‘lar va kontrastlarning umumiy guruhda ovoz
kuchini ta’minlash kerak. Tasvirga qarab, tomoshabin birinchi navbatda
kompozitsiyaning asosiy elementini, keyin ikkinchi eng muhimini va hokazolarni
ko‘rishi kerak. Ya’ni, kompozitsiyaning har bir elementining ta’kidlanish darajasi
uning muhimlik darajasiga mos kelishi kerak. Kompozitsiya elementlarining ushbu
ierarxiyasi rassom tomonidan tasdiqlangan tasviriy tekislik bo‘ylab tomoshabin
nigohining “yo‘lini” tashkil qiladi. Urg‘ularni to‘g‘ri joylashtirish qobiliyati faqat
asar yaratishda rassom oldida turgan kompozitsiya vazifalarni aniq tushunishi, bu
uning etukligi va mahoratining ko‘rsatkichidir.
10
Кузин В.С. Психология: учебник для художественных училищ. М. : Высшая школа,
2000.
24
Kompozitsiya, san`atning hamma turlarini negizida mavjud: adabiyot,
teatr-kino, musiqa, tasviriy va amaliy san’at, arxitektura va hokazo. Kompozitsiya
o`quv predmet sifatida, qalamtasvir, rangtasvirdan keyin paydo bo`ldi va hozirda
kompozitsiya kursi oliy ta`lim o`quv rejalariga kiritilgan. Tasviriy san`atda
kompozitsiya qalamtasvir, soya-yorug’, rang, havo va chiziq perspektivasi kabi
tasviriy vositalar bilan yaratiladi. Kompozitsiya kursi talabalarni mustaqil ijodiy va
pedagogik faoliyatida obrazli fikr yurgazishida katta ahamiyatga egadir.
Kompozitsiya fani suhbat, ma`ruza va amaliy mashg’ulotlardan iborat.
Kompozitsiyani asosiy qonun-qoidalari, usul va vositalari, talabalar tomonidan
amaliy mashg’ulot va suhbatlar jarayonida mukammal o`rganiladi. Kompozitsiya
o`quv predmet sifatida, haykaltaroshlik, me’morchilik, grafika, qalamtasvir,
rangtasvir, san`at tarixi kabi mutaxassis fanlar bir-biri bilan uzfiy bog’likdir.
Qalamtasvir va rangtasvirda rassom bevosita kompozitsiya asoslariga
murojaat qiladi, uning qonun-qoidalarini bilmay turib kompozitsiya, qalamtasvir,
rangtasvir mohiyatini tushunib yetmaydi.
| 