1.2. 0 ‘zbekistonda neft va gaz sanoatining rivojlanish tarixi
9
qayta ishlash zavodi kengaytirilgan. Bu davrda rus va chet el kapitali
neft qazib olish, uni qayta ishlash, neft mahsulotlarini sotishni to‘la
nazoratga olgan. 1913-yilda jami 13 ming tonna neft qazib olingan.
Sobiq chor Rusiyada oktabr oyidagi to‘ntarishdan keyin neft konlari va
ulami qayta ishlash korxonalari davlat tasarrufiga o'tkazilgan, neft
konlarini izlash, ishga tushirish ham sho‘rolar hokimiyati ixtiyoriga
o'tkazilgan. Bundan keyingi yillarda yangi neft konlari ochilgan va tez
fursatlarda ishga tushirilgan. Oltiariq zavodi kengaytirilgan. 0 ‘sha
davrda respublikada neft sanoatining infratuzilmasi ham vujudga kelgan.
1941-yilda 196 ming tonna, 1945-yilda 478 ming tonna neft qazib
olingan. 1950-yilga kelib, 0 ‘zbekistonda neft qazib chiqarish 1 mln. 342
ming tonnaga yetgan. XX asr 50 yillaridan neft konlarida mexanizatsiya
vositalari qo'llanilgan, turbinali burg‘ilash joriy qilina boshlangan.
Farg‘ona vodiysi va Surxandaryo viloyati 1959-yilda 9 ta neft konining
o ‘zidan 1 mln. 460 ming tonnadan ziyod neft qazib olingan. O'sha
davrda Buxoro - Xiva hududlarida topilgan neft konlari ishga tushiril
gan, ulaming negizida neft va gaz qazib olish boshqarmasi tashkil
etilgan. XX asr 70-yillaming boshida ayrim neft konlaridagi zaxira-
laming tugashi natijasida neft qazib olish kamaygan. Yangi neft konlari
ni topish uchun chuqur quduqlar qazishga to‘g ‘ri keldi. Voruxda 5200
metr, G ‘umxonada 5670 metr, Chust-Popda 5805 metr, Mingbuloqda
6006 metr o ‘ta chuqur neft quduqlari burg'ilandi.
Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 0 ‘zbekistonda dast-
labki neft-gaz konlari Farg'ona botig'ligidan topilgan va ishga tushi
rilgan.
Resnublikamizda ilk marta gazdan foydalanish Farg‘onadan
boshlangan. 1944-yil Farg'ona vodivsidagi Andijon konidan Andijon
shahrigacha gaz quvuri tortilgan, 1951-yil Polvontosh konidan gaz qazib
olina boshlangan. Surxondaryodagi Xovdok maydonida 1933-yil chuqur
razvedka qudug‘ini burg‘ilashga kirishilgan va 1934-yil 158 metr
chuqurlikdan neft favora holida otilib chiqqan. Burg‘ilangan 4 ta
quduqdan kuniga 75-100 tonna neft chiqa boshlagan. Shuningdek, 1936-
yilda Termiz shahrining shimol tomonida Uchqizil koni, 1939-yil
Ko'kaydi neft koni ochilgan. Keyinchalik Lalmikor, Amudaryo,
Q o‘shtor, Mirshodi, Gajak neft va gaz konlari qidirib topilgan. Farg’ona
va Surxondaryo oMkalaridan so ‘ng geologiya qidiruv ishlari G ‘arbiy
0 ‘zbekistonning Buxoro tektonik pog‘onasida olib borilgan.
O'zbekistonda gaz sanoatining tarkib topishi va rivojlanish tarixi
asosan 1953-yilda Qizilqum cho'lida Setanlantepa hududida birinchi gaz
10
koni ochilishi bilan boshlangan. Buxoro viloyatining gaz-neftli hu-
dudlarida katta hajmdagi ishlar olib borilgan. 1956-yilning 17-oktabrida
Gazli maydonidagi 600 metrlik quduqdan kuchli gaz favvorasi otilib
chiqqan. Bu bilan 0 ‘zbekiston gaz sanoatida yangi davr boshlangan.
Keyinchalik Buxoro-Xiva hududida Sho'rtan, Zevarda, Pomiq,
Alan, Ko'kdumaloq. Shimoliy 0 ‘rtabuloq, Kruk konlari qidirib topilgan
va ishga tushirilgan.
Ustyurt o'lkasida mustaqillik yillarida Urga, Sharqiy
Berdax,
Uchsoy, Surg‘il kabi qator gazkondensat konlari topilgan va ulardan
ayrimlari ishga tushirilgan.
0 ‘zbekistonda neft va gaz sanoatining rivoji va taraqqiyotini
Respublikamiz mustaqilligi bilan to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri bogMab, shundan
keyingi yillarda bu sohada erishilgan jiddiy yutuqlar haqida fikr yuritish
maqsadga muvofiqdir.
0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng neft va
gaz sanoatini rivojlantirish masalasi niuhim vazifaga aylangan. 1992-
yilda 23-dekabrda neft va gaz sanoati hamda u bilan bog‘liq barcha
korxona va tashkilot muassasalar yagona boshqaruvga birlashtirilgan va
« 0 ‘zbekneftgaz>> korporatsiyasi tashkil etildi.
1993-yil Farg‘ona
botig'ining o ‘ta chuqur qatlamlaridan (Mingbuloq tuzilmasidan) neft
otilib chiqqan (qidiruv-burg‘ilash ishlari davom etmoqda). Respublika
neft sanoati xalq xo‘jaligining neftga bo‘lgan talablarini to‘liq qondirish
imkoniyatlariga ega boMindi. Ayniqsa, Ko‘kdumaloq neftgazkondensat
koni
ochilgandan
keyin
Fransiyaning
TEKTER
firmasi
bilan
hamkorlikda Buxoro viloyatining Qoravulbozor tumanida Buxoro neftni
qayta ishlash zavodi 1996-yilda qurib tugallandi. 1997-yilda yuqori
sifatli surkov moylari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan 0 ‘zbekiston-
AQSH «O‘z-Teksako» qo‘shma korxonasi tashkil etildi. 2000-yilda
Farg'ona neftni qayta ishlash zavodi to‘liq ta’mirlandi. Mazkur zavodda
surkov moylari va yonilg‘i ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lib,30
dan ortiq texnologik moylar ishlab chiqariladi va Oltiariq neft zavodi
yonilg‘i yo‘nalishda qayta jihozlandi.
0 ‘zbekiston neftni qayta ishlash zavodlarida yuqori oktanli benzin
(shu jumladan, B-92 aviabenzin), dizel yonilg‘isi, koks, parafln, motor
moylariga qo‘shilmalar, yengil avtomashinalar uchun motor va surkov
moylari (kompressor, turbina, urchuq moylari) kerosin, bitum, mazut
kabi 50 turdan ortiq neft mahsulotlari ishlab chiqariladi. Yangi mahsulot
turlarini ishlab chiqarishni o‘zlashtirish dasturiga muvoflq yangi
texnologiyalar o ‘zlashtirilmoqda. Keyingi yillarda mamlakatimizda neft
11
(gaz kondensati bilan birga) qazib olish hajmi keskin oshirildi. 1991-
2003-yillarda O'zbekistonda neft va kondensat olish 2,8 marta oshdi
(1990-yilda 2,81 mln tonna, 1995-yilda 7 mln tonnaga yaqin, 1997-yilda
7,9 mln tonna neft va gaz kondensat bilan qazib olindi) va 1995-yilda
neft importi tugatilib, respublikaning neft mustaqilligini ta'minlashga
imkoniyat yaratildi. O'zbekiston neft mustaqilligiga erishgach. chetdan
neft va neft mahsulotlari tashib keltirishga zarurat qolmadi. 2001-yilning
yanvariga kelib, konservatsiyadagi 13 ta kon qidiruv holatida. 2000-
yilda 0 ‘zbekiston neft va gaz kondensati bilan birga 7,53 mln. tonna
qazib olindi. Neftni qayta ishlash zavodlarida 1,7 mln. tonna benzin, 1,9
mln. tonna dizel yoqilg'isi, 0,4 mln. tonna kerosin, 1,7 mln. tonna mazut
ishlab chiqarilgan.
Neft qazib chiqarishning ko'payishi, sanoat, transport va qishloq
xo'jaligining rivojlanishiga olib kelmoqda, shu bilan birga motor
yoqilg'isi va moylarga, bitum va koksga hamda suyultirilgan gazga
bo'lgan ehtiyoj tez sur'atlar bilan o'sdi va neft mahsulotlarini ishlab
chiqarish hajmini, ulaming sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish yuzasidan respublikaning neft mahsulotlariga
bo'lgan ehtiyojini ichki zaxiralar hisobiga oshirish, neftni qayta ishlash
sanoati oldidagi quvvatlami oshirish, neftni qayta ishlash jarayonini
tezlashtirish, mahsulot turini ko'paytirish, sifatini yaxshilash neft va
gazni qayta ishlash hamda neft kimyo sanoati oldiga o'lkan vazifalar
qo'ym oqda. Respublika neftni qayta ishlash sanoati shu ehtiyojlami
hozircha to 'la qondirmoqda.
Farg'ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari to'liq quvvat
bilan ishlamoqda, yiliga 8,6 mln. tonna, Buxoro neftni qayta ishlash
zavodi yiliga 5 mln. tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega. Yaqin
yillar ichida Farg'ona NQ1Z mavjud quvvatlardan to'la foydalanish
hisobiga Markaziy Osiyoni moylash materiallari bilan ta'minlamoqda.
Neft bitumi ishlab chiqarish 1,5 baravar, neftni qayta ishlashni umumiy
hajmidagi ikkilamchi jarayonlar salmog'i 1,5 baravar, xomashvoni
katalitik krekinglash hajmi ikki baravar ko'paydi. Gidrokreking
jarayonlari joriy etildi. Umuman O'zbekistonda qazib olinayotgan
gazning asosiy qismi Muborak gazni qayta ishlash zavodi va Sho'rtan
gaz kondensati majmuasining oltingugurtdan tozalash inshootlarida
qaytadan ishlanmoqda. O'zbekistonda tabiiy gaz 12 ming km.dan
ko'proq magistral gaz quvurlari orqali uzatilmoqda va taqsimlanmoqda.
Respublikaning gaz uzatish tarm og'i MDH mamlakatlarini yagona gaz
12
tizimlariga ulangan. 0 ‘zbekistonda aholini tabiiy gaz bilan ta’minlash-
ning ishlab chiqilgan dasturi izchil amalga oshirilmoqda.
O'zbekiston territoriyasida izlov - qidiruv ishlarining natijasida
hozirgi vaqtda 200 tadan ko‘p neft va gaz konlari ochilgan hamda
ishlatishda 100 tadan ko'p konlar bo'lib, shundan 60 tadan ko‘pi neft va
neft-gaz konlaridir. Neft qazib olish 1991 - 2010-yillardagi dinamikasi
1.2 - rasmda keltirilgan.
1.2-rasm. O'zbekiston Respublikasida neftning qazib chiqarish
dinamikasi.
Neft va gaz potensialining istiqboli butun dunyo davlatlarida
altemativ neft mahsulotlarining energiya manbalarini qidirib topishga
yo'naltirilgandir. Atmosfera havosining musatYoligini saqlash va Kiot
programmasini amalga oshirish uchun butun neft va gaz qazib olish va
qayta ishlash bilan shug'ullanuvchi davlatlarda mash'alaga beriladigan
yo'ldosh gazlami utilizatsiya qilish hamda undan suyuq uglevodorod
yoqilg'ilarini ishlab chiqarish masalasi dolzarb bo'lib qolmoqda. Shu
jumladan, altemativ energetik yoqilg'isi sifatida qo'yosh va shamol
energiyasidan samarali foydalanish hamda sintetik suyuqlik yoqilg'isini
ishlab chiqarish bo'yicha Respublikamizda o'lkan ishlami amalga
oshirish bo'yicha qadamlar qo'yildi.
13
Respublikamizda neft-gaz majmuasi tarmoqlari iqtisodiy va
transport tuzilmasini energiya manbalarini rivojlantirishda uzoq yillar
davomida energiya resurslari ta'm inlashda yetakchi bo'lib qolaveradi.
| 