A w
( )
W w
( )
43
3.2. Texnologik jarayonni identifikatsiyalash
Bu amaliyotda identifikatsiya masalasi optimizatsiya masalasi bilan
birgalikda asosiy masala xisoblanadi. Umumiy xolda bu masalaning xammasi
uchun aniq bir maqsadda yoyo’naltirilgan modelni ko’rish kerak bo’ladi.
Bu modelni ko’rish jarayonida identifikatsiyalashdan maqsad eng axamiyatli
xisoblanadi.
Identifikatsiya bu o’tkazilayotgan tajriba ma’lumotlaridan foydalanib,
jarayonning matematik modelini tuzish tushiniladi.
Boshqarish tizimini modellashtirish quydagilarni o’z ichiga oladi.
1.
Tajribaviy-statik usul
2.
Analitik usul
3.
Tajribaviy-analitik usul
Tajribaviy –analitik usulni ikki turi bo’lib, aktiv va passiv tajriba usulidir.
Passiv tajribada tajriba ma’lumotlari texnologik jarayonlaridan. Labaratoriya
analizlaridan, avtomatlashtirish ko’rsatkichi va xokazolardan olinadi.
Aktiv eksperement - oldindan tuzilgan dastur yordamida ishlab turgan
apparada щtkaziladi Apparatda ishlab chiqarish jarayoni ketayotganu
Uchun, chiqish qiymati ko’rsatkichi texnologiyada ko’satilgan qiymatdan
25% ortiq bo’lishi mumkin. SHu qiymat kattaligidan kelib chiqib boshqa kirish
qiymatlarini o’zgarish chegarasini aniqlayman.
3.10-Rasm.
44
U=a
0
+a
1
x
1
+ a
2
x
2
+a
3
x
3
+a
11
x
1
2
+a
22
x
2
2
+a
33
x
3
2
+a
12
x
1
x
2
+a
13
x
1
x
3
+a
23
x
2
x
3
+……………
X
1
(T)=900 -950
X
2
(P)=500 - 550
X
3
(q)= 1 - 2
O’zgarish interval (x
1
=900-950); (x
2
=500-550); (x
3
=1-2);
Tajriba markzi x
1
=925; x
2
= 525; x
3
=1.5.
Tajriba o’tkazish dasturi
3.2-jadval
№
V naturalnom masshtabe
V bezrazmernom vide
U
eks
T
R
T
X
1
X
2
X
3
1
900
500
1
-1
-1
-1
140
2
950
500
1
+1
-1
-1
150
3
900
550
1
-1
+1
-1
145
4
950
550
1
+1
+1
-1
160
5
900
500
2
-1
-1
+1
139
6
950
500
2
+1
-1
+1
160
7
900
550
2
-1
+1
+1
142
8
950
550
2
+1
+1
+1
160
45
U
eks
= a
0
+a
1
x
1
+ a
2
x
2
+a
3
x
3
_______________________________________________
a
0
; a
1
; a
2
; a
3
=?
a
o
=
=1198/8=149.5
=
= -64/8= -8
a
1
=0.875
a
2
=--8
=
=18/8=2.25
=
=6/8=0.75
A
2
= 2.25 a
3
=0.5
u
m
=149.5-8x
1
+2.25x
2
+ 05x
3
46
________________________
U
m
-u
ob
=
u=
ℰ
(3-5%)
Model
u=
a
0
=6.125
Agar
U
m
-u
ob
=
u≤
ℰ
bo’lsa model jarayonni aniq akslantirayapti deb xisoblayman.
Modelning koeffitsienlarini ishonchlilik darajasini Styudent kriteryasi bilan
tekshiraman.
.
=
Regresion tenglama koeffitsentlarini Styudent kriteriyasi bo’yicha xaqiqiyligini
tekshiramiz.
Buning uchun
=
=
=
=0.63
=0.79
=
=0.29
Styudent kriteriyasi bo’yicha regression tenglama koeffitsentlarini xaqiqiyligini
tekshiramiz.
=
=515
=
== 27.5
=
= 7.8
=
= 2.6
47
Styudent kriteriyasi jadvaldan , r=0.27 aniqlik bo’yicha ozodlik xadi
f=2
bo’lganda
=5.6 ga teng bo’ladi. Bundan ko’rinib turibdiki,
,
,
,
,-
koeffitsentlari
- kam bo’lgani uchun regressiya tenglamsiga uncha ta’sir
ko’rsatmaydi. SHu sababli ularni tashlab yubordim.
Tenglama
=
149.5-8x
1
+2.25x
2
+ 05x
3
Xisoblangan tenglama adekvatligini fisher tenglamasi orqali tekshiramiz.
F=
=
=0.43
l- regressiya tenglamasi koeffitsentlari soni
=3
U xolda F=
=2
Fisher jadvalidan r=0.05,
=3,
=2,
(f
1
, f
2
)=17.1
F<
(f
1
, f
2
) 2<17.1 demak regressiya tenglamasi adekvatdir.
Tenglamadan yordamida jarayonni tizimli boshqarishtashkil etish mumkin, yaniy
agar xarorat o’zgarsa bosim va suv zarrachalarini sarfini xam proportsional
o’zgaratirish mumkin.
3.3. Dasturiy-texnik kontrollerlar to’g’risida qisqacha ma’lumotlar va
tasnifi
Kibernetika fanining asoschisi, amerikalik matematik N.Viner XVIII asr
soatlar asri, XIX asr bug’ mashinalari asri, hozirgi payt esa aloqa va boshqarish
asri deb ta’kidlagan edi. «Zamonamiz texnikasi murakkab kompleks tizimlardan
foydalanish bilan tavsiflanib, ularda inson diqqati va xotirasi erisha olmaydigan
tezlik va aniqlik bilan muvofiqlashtirish, boshqarish va tartibga solishni talab
qiluvchi juda ko’p sonli va xilma xil moddiy, energetik va axborot oqimlari
chirmashib ketgan. Boshqarishning bunday masalalarini amalga oshirish hisoblash
48
texnikasi negizida faqat avtomatlashtirishning texnik vositalaridan foydalanibgina
bo’lishi mumkin. Sanoat avtomatlashtirishi kompyuter tizimlarining texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari (TJABT) rivojlanishini uchta
yirik bosqichga ajratish mumkin. Bu bosqichlarda boshqarish tizimlari
markazlashgan tuzilishga ega bo’lib, ko’pincha real vaqt rejimida yetarlicha
tezkorlik va ishlashni ta’minlay olmasdi. O’sha vaqtdagi kompyuterlar element
bazasi va dasturiy ta’minoti mukammal bo’lmagani sababli ishonchliligi past edi,
shu sababli ko’pincha ishdan chiqar edi. Mikroelektronikadagi muvaffaqiyatlar,
mikroprotsessorlarning paydo bo’lishi 80-yillarning boshlarida boshqarish
tizimining tuzilish texnikasida inqilobiy o’zgarishlarni amalga oshirdi, sanoat
ishlab chiqaradigan kompyuterlashtirishning va avtomatlashtirishning mutlaqo
yangi texnik vositalarini yaratishning uchinchi bosqichini ochib berdi.
Mikroprotsessorlar avtomatlashtirish va nazoratning ayrim vositalari tarkibiga kira
boshladi. Ayrim qurilmalar o’rtasida ma’lumotlarni raqamli uzatish hisoblash
tarmog’ini boshqarish tizimlarini qurishga asos qildi. Ma’lumotlarga ishlov
berishning ayrim qurilmalari orasidagi raqamli aloqani ko’zda tutuvchi yangi
tuzilishdagi texnologik jarayonni boshqarish tizimi markazlashtirilmagan -
MTJABT yoki taqsimlangan - TTJABT degan nomni oldi.
Zamonaviy TJABT ni yaratishda jahon integratsiyasi va texnik yechimlarni
unifikatsiyalash kuzatilmoqda. Ishlab chiqaruvchi firmalar o’z imkoniyatlarini
boshqalardan yaxshiroq qila olishlariga qaratmoqdalar, boshqa sohalarda eng
yaxshi jahon yutuqlarini o’zlashtirib, shu bilan tizimli integratorlar bo’lib
qolmoqdalar. Zamonaviy boshqarish tizimlarining asosiy talabi- bu tizimning
ochiqligidir. Agar tizim uchun foydalaniladigan ma’lumotlar formatlari va tadbirlar
(protseduralar) interfeysi aniqlangan va tavsiflangan bo’lsa, bunday tizim ochiq
deb hisoblanadi, bu esa unga «tashqi» mustaqil ishlab chiqilgan komponentlarni
ulash imkonini beradi. IBM PC arxitekturasi avtomatlashtirish sohasida yetakchi
o’rinni egallaydi.
49
Keyingi yillarda avtomatlashtirishning texnik vositalari bozori tubdan
o’zgardi. Avtomatlashtirish vositalari va tizimlarini ishlab chiqaruvchi juda ko’p
firmalar yaratildi. Mashhur asbobsozlik zavodlari ishlab chiqarayotgan
mahsulotlari nomenklaturasini o’zgartirdi. Avtomatlashtirishning texnik vositalari
bozorida ishlovchi tizimli integratorlar- ko’pgina ma’sul firmalar paydo bo’ldi. 90-
yillarning boshidan avtomatlashtirishning texnik vositalarini ishlab chiqaruvchi
yetakchi xorijiy firmalar o’z vakolatxonalari, firmalari, qo’shma korxonalari, firma
dilerlari orqali ko’p mamlakatlariga o’z mahsulotlarini keng joriy qila boshladilar.
Zamonaviy boshqaruv texnikasi bozorining jadal rivoj va tez harakati
avtomatlashtirishning texnik vositalarining zamonaviy holatini aks ettiruvchi
adabiyotlar paydo bo’lishini talab etadi. Hozirgi vaqtda firmalarni
avtomatlashtirish vositalari to’g’risidagi zamonaviy tarqoq xarakterga ega va
asosan davriy matbuotda yoki I global INTERNET tarmog’ida zavodlar va ishlab
chiqaruvchilarning saytlarida yoki maxsus axborot portallarida, masalan,
www.asupt.ru, www.mka.ru, www.industrialauto.ru da taqdim etilgan.
Hozirgi paytda ko’pchilik texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish
universal mikroprotsessorli kontroller vositalari negizida amalga oshirilmoqda,
ularni dasturiy-texnik majmua (DTM) deb ataladi.
Dasturiy-texnik
majmualar
avtomatlashtirishning
mikroprotsessorli
vositalari yig’indisidan (mikroprotsessorli kontrollerlar, ob’ekt bilan aloqani
o’rnatuvchi moslamalari OAO’M), operatorning displeyli pultlari va turli
vazifalarni bajaruvchi serverlar, sanoat tarmoqlaridan iborat bo’lib, ular
kontrollerlarning dasturiy ta’minotining va operator displeyli pultlarining sanab
o’tilgan komponentlarini bog’lashga imkon beradi. DTM birinchi navbatda,
sanoatning eng xilma-xil sohalarida turli axborot quvvatiga ega (o’nlab kiruvchi-
chiquvchi signallardan yuz mingtasigacha) texnologik jarayonlarning taqsimlangan
boshqarish tizimlarini yaratish uchun mo’ljallangan.
50
DTM ni XX asr oxirlarida bir qator xorijiy firmalar (Honeywell, Faxboro,
Yokogawa va boshqalar.) seriyalab ishlab chiqara boshladi. 1980-1990 yillarda
Rossiyada ishlab chiqarilgan DTM lar paydo bo’ladi.
Kichik o’lchamli va tez ishlovchi mikrokontrollerlarni yaratish uchun
element asosining yaxshilanishi, boshqaruvchi hisoblash tarmoqlari puxtaligining
ortishi, sanoat kontrollerlari va operatorlar stantsiyalari uchun samarali dasturiy
ta’minotning ishlab chiqilishi DTM ning keng tarqalishiga ko’p jihatdan imkoniyat
yaratdi. Hozirgi paytda Rossiya bozorida, shu yerda va xorijda ishlab chiqilgan
yuzdan ortiq DTM tarqalgan. Rossiyada ishlab chiqilganlar orasida Kvint, Sorgan,
KRUG, Kruiz, Dirijer, Texnokant, Dekant, DTM lari ajralib turadi.
DTM ni ishlab chiqishda asos qilib qo’yiladigan umumlashtirish, bir
xillashtirish va agregatlashtirish tamoyillari majmuaning barcha elementlarini,
kontrollerlarni, OAO’M, operatorning displeyli pultlarini, interfeyslarni va tarmoq
almashuvi protokollarini va boshqalarni ham hisobga olganda, to’la muvofiqligicha
erishishga imkon beradi. Bunday yondashuv TJABT ni loyihalash va montaj
qilishga, ishga tushirish-sozlash ishlarini o’tkazishga ketadigan vaqtni ancha
kamaytirishga imkon beradi.
Barcha universal mikroprotsessorli DTM lar sinflarga ajratilib, ularning har
biri bajariladigan vazifalarning ma’lum to’plamiga va boshqarish ob’ekti
to’g’risida olinayotgan va ishlov berilayotgan axborotning tegishli hajmiga
mo’ljallangan.
| 