13
SHunday qilib, tizim tarkibida tizim byurtmachisi ifodalashi kerak bo’lgan
yagona maqsadga bo’ysindirilgan, yetarlicha murakkab va o’zaro uzviy bog’langan
boshqaruvchi bo’g’inlar majmuasini qarab chiqish zarur. U murakkabligiga
qaramay, dastavval boshqarish tizimini butunicha tasavvur qilish,
uning
vazifalarini tushunishi va bu vazifalar amalda qanday bajarilishini tasavvur qilishi
zarur.
Tizimni qora quti tarzida qarab chiqish - bu uning haqida tashqi tavsiflari
bo’yicha va dastavval uning chiqishlarining kirishlariga bog’liq bo’lishi bo’yicha
fikr yuritish demakdir. Bunda ichki tuzilish hisobga olinmaydi. Boshqacha
aytganda, tizim qanday bajarayotganidan qat’iy nazar nima bajarayotgani
muhimdir.
Boshqarish tizimini bunday tashqi baholashda quyidagi asosiy parametrlarni
ajratib ko’rsatish mumkin:
1.Kirishlar
va
chiqishlar
soni
-
bu
son
birinchi
yaqinlashishida tizimning murakkabligi haqida fikr yuritishga imkon beradi.
2.Axborotning qiymatiy tavsiflari - bu tizimning kirishlariga qanday
axborot kirishining va chiqishlarida qanday signallar shakllanishining qiymatidir.
Bu tizimning vazifalarini miqdoriy baholashga,
ulardan eng muhimilarini
ajratishga (masalan, avariya signali), birinchi navbatda aynan nimani
avtomatlashtirish talab qilinishi va hokazolarni tushunishga imkon beradi.
3.Tizimning tez ishlashi - bu kirish signallarga chiqishlarning aks ta’siri
tezligidir. Bu ko’rsatkichning qiymati tizimning boshqarish jarayoniga kiritayotgan
kechikishlar haqida fikr yuritishga imkon beradi. Tizim chiqishlarining buzilish
ehtimoli-bu, pirovardida, uning ishonchliligi ko’rsatkichidir.
SHunday qilib, tizimning kirish va chiqishlarini, shuningdek, ularning
funktsional bog’lanishlarini tekshirish «tizim to’g’risida yaxlit,
uning vazifalari
to’g’risida va turli xil tavsiflar to’g’risida dastlabki tushuncha beradi.
14
Boshqarish tizimi, xizmat ko’rsatuvchi xodimlar va ob’ektning o’zaro
ishlashi natijasida vujudga keladigan boshqarish konturida ikkita asosiy jarayon
kechadi: texnologik jarayon (u boshqarsh ob’ekti hamdir) va bu ob’ektni
boshqarish jarayoni. Boshqarish shundan iboratki, ob’ektga boshqaruvchi ta’sirlar
uzatilib, ularning maqsadi texnologik jarayonning asosiy tavsiflarini berilgan
chegaralarda ushlab turish, shuningdek, uning ayrim bosqichlarini ishga tushirish
va to’xtatish. Boshqarish tizimi boshqaruvchi signallarni
faqat kerakli joyga
uzatilishinigina emas, balki kerakli vaqtda uzatilishini ta’minlashi zarur, u
boshqariluvchi jarayonning o’tish tezligi bilan belgilanadi. Bu talab odatda bunday
ifodalanadi: tizim ishlab chiqarish bilan yagona tempda ishlashi kerak yoki
boshqacha qilib aytganda real vaqt masshtabida ishlashi kerak.
Zamonaviy EHM larning tez ishlashini hisobga olib, bunda, yagona
muammo boshqaruvchi signallar juda tez ishlab chiqariladi va ularni kerakli
vaqtgacha tutib turish kerak bo’ladi, deb o’ylash mumkin. Haqiqatda esa bu oson
ish emas. Tizim ishini vaqt bo’yicha tashkil etish muammosi ba’zan juda jiddiy
bo’ladi. Buning ikkita sababi bor:
-
birinchi sababi shundaki, boshqaruvchi signallarni ishlab chiqish
jarayonlari juda murakkab bo’lishi mumkin (foydalanilayotgan boshqarish
usulining murakkabligidan yoki dastur muvaffaqiyatsiz tuzilganidan), ya’ni juda
ko’p operatsiyali bo’lib, ularni bajarish vaqti tizim reaktsiyasining maksimal yo’l
qo’yilgan vaqti bilan o’lchovdosh (bir xil) yoki xatto undan ortiq bo’ladi (bunday
murakkab ishga misol tariqasida ob-havo ma’lumoti xizmat qilishi mumkin: hozir
bor bo’lgan ertangi kun ob-havo ma’lumotining aniqligini orttirish uchun sutkadan
ko’ra mashina vaqti ko’proq kerak bo’ladi, binobarin, ma’lumot kerak bo’lmay
qoladi: bunday holda murakkab ishlarni boshqarish sifatidan voz kechib,
soddalashtirish kerak bo’ladi);
-ikkinchi sabab shundaki, ayni bir tizim ayni bir vaqtda ko’pchilik
iste’molchilarga xizmat ko’rsatishi kerak (xususan, xizmat ko’rsatuvchi
xodimlar, ob’ektning
ayrim qismlari, boshqaruv operatsiyasining yuqori sathlari)
15
va boshqaruvchi signallarni ishlab chiqish hamda chiqarib berish, kelayotgan
axborotni qayd qilish, buxgalteriya va iqtisodiy masalalar va hakazo juda ko’p
masalalarni hal qilishi kerak; bu yerda, vujudga keladigan vaqt muammosi vaqtni
ajratish rejimi yordamida hal qilinadi.
Vaqt ajratish rejimi dasturchining yordamisiz unga maxsus qurilmalar
(terminallar), masalan, pult yoki bosuvchi mashina
yordamida ulangan har bir
kishiga yagona mashinadan foydalanishga imkon beradi. U boshqarish jarayonida
ishchi dasturlarini bajarish tartibini o’zgartirishga va turli foydalanuvchilarga
mashinaga bir-biriga halaqt bermagan holda amalda bir vaqtda ishlashga imkon
beradi.
Tizimning jamoa bo’lib foydalaniladigan rejimida ishlashida EHM ning
samaradorligi keskin ortadi, chunki u yanada to’la yuklanad va uning resurslaridan
yaxshiroq foydalaniladi.
Mashina vaqtining foydalanuvchilar o’rtasida bo’linishi ikki yoqlama
amalga oshirilishi mumkin:
- apparatura yordamida; bunda, turli foydalanuvchilar uchun o’zining, faqat
ular uchun mo’ljallangan qurilmalar, ya’ni operativ
xotira yoki protsessor kabi
qurilmalar beriladi;
-
programma
yordamida;
bunda,
ayni
bir
qurilmalar
barcha
foydalanuvchilarga belgilangan, ketma-ketlikka mos holda beriladi. Bu holda
foydalanuvchilarning talablari bo’yicha masalani tez hal qilish hisobiga ularda
BHM dan bir vaqtda ishlash mumkinligi tushunchasi paydo bo’ladi, aslida esa
bunda foydalanuvchilarning EHM bilan bog’lanish qurilmasi mashinaning o’zidan
ancha sekinroq ishlagani uchun bir vaqtlilik bo’lmaydi.
TJABT da vaqtning dasturli bo’linishi keng tarqalgan. Bunda
