16
Zamonaviy boshqarish tizimlarida uzilish quyidagicha bajariladi. BHM
ga nisbatan hap bir tashqi qurilma, shu jumladan boshqarish ob’ekti
ham zarur
bo’lganda o’zining mashina bilan ishlashning bu hol uchun maxsus dastur
bo’yicha ishlash ehtiyoji haqida ma’lum qilib, bog’lanishni (aloqani) tanlash
signalini ifodalashi mumkin. Bunday dastur, tabiiyki, mashina xotirasida saqlanishi
kerak. Talab kelganda mashina o’z
ishini vaqtincha uzadi, bu uzilish sodir
bo’lgan joriy dastur o’rnini xotirlaydi va chaqirilgan dasturni bajarishga o’tadi.
Bu dasturni bajargandan so’ng va boshqa talab bo’lmasa, mashina uzilgan joriy
dasturga qaytadi. Uzilishga bir vaqtda keladigan bir nechta talab bo’lganda ular
xizmat ko’rsatish uchun navbatga tizilishadi. Uzilishlar tizimi shunday tarzda
tashkil etiladiki, bunda, turli xil talablar uchun turlicha afzallik belgilanadi va juda
past afzalikka ega bo’lgan talab yuqoriroq afzallikdagi talab bilan uzilishi mumkin,
ya’ni uzilishlar ichida uzilishlar bo’lishi mumkin.
Uzilishga bo’lgan talabni ikki guruhga ajratish mumkin: ma’lum vaqt
oralig’idan kech qolmagan holda ishlov berilishi kerak bo’lgan talablar (aks holda
axborot yo’qotiladi yoki biror narsani o’zgartirib bo’lmaydi) hamda o’z navbatini
istagancha vaqt ko’tishi mumkin bo’lgan talablar. Talablarning birinchisiga misol
tariqasida boshqarish ob’ektidan kelayotgan nosozlik
signallari xizmat qiladi,
ularga muvofiq, masalan, avariyaga yo’l qo’ymaslik uchun tezkor ishlar qilish
lozim. Real ob’ektlar uchun bunday signallarga ishlov berishga ajratiladigan vaqt
ba’zan millisekundlar bilan o’lchanadi. Ikkinchi guruh signallariga misol
tariqasida qayd qilish qurilmasidan kelayotgan signal xizmat qilishi mumkin, bu
signal qurilmaning navbatdagi simvolni bosishga
qabul qilish uchun tayyor
ekanligi haqida xabar qiladi.
Zamonaviy TJABT larda, odatda, uzilishning yana bir turi - taymer bo’yicha
uzilish ko’zda tutiladi. Taymer bu qurilma yoki dastur bo’lib, uning chiqishda
berilgan vaqt oraliqlarida, ko’pincha, elektr impulsi ko’rinishidagi signal (o’ziga
xos metronom) shakllanadi.
17
Taymer bo’yicha uzilish tizimda vaqtni ajratish ishini biror xil tashqi yoki
ichki sabablarga bog’liq bo’lmagan holda tashkil etishga imkon beradi. Bu holda
yangi dasturga keyinchalik joriy dasturga qaytib o’tish
taymer shakllantiradigan
berilgan vaqt oraliqlari orqali davriy amalga oshiriladi. Bunday uzilishga misol
nazorat dasturiga o’tish xizmat qilib, uning yordamida tizimning asosiy
qurilmalarining sozligi tekshiriladi.
Vaqtni ajratish (bo’lish) bilan ishlovchi tizimda maxsus dastur bo’lishi
kerak, u uzilishga bo’ladigan talablarni shakllantirish uchun mo’ljallangan bo’lib, u
navbat tartibini va turli foydalanuvchilar dasturlarining bir-biriga o’zaro ta’sirini
yo’qotishini kuzatadi.
Boshqarish tizimini yaratishning boshlang’ich bosqichida ko’p
jihatdan
bo’lajak tizimning qiyofasini belgilovchi qarorlar qabul qilinadi. Asosiy
masalalardan biri boshqarish tizimig yuklanadigan vazifalarni aniqlashdan
iboratdir. Bu masalani hal qilish texnologik jarayonni va boshqarish vazifalarini
tahlil qilishga asoslanadi. Natijada quyidagilar aniqlanishi kerak:
- jarayonni optimallashtirish imkoniyatlari va samaradorlik mezoni;
- inson boshqarish vazifalarini bajara
olmagan hollarda bevosita
avtomatlashtirilishi kerak bo’lgan texnologik jarayon qismlari (masalan,boshqarish
tezligi bo’yicha qattiq talablar bo’lgani uchun);
- faqat xizmat ko’rsatuvchi xodimlar yordamida avtomatik qurilmalar
ishtirokisiz boshqarish mumkin bo’lgan texnologik jarayonlar qismlari;
- boshqarilishi insonga yuklanishi mumkin bo’lgan texnologik jarayon
qismlari, lekin bunda ular u yoki bu hollarda optimal amalga oshirilmaydi.
БО
ИЭМ
Д
Д
БХМ
a
БО
ИЭМ
Д
Д
БХМ
Р-р
б
18
1.- rasm.
Avtomatlashtirilgan boshqarishni markazlashtirishniig turli darajalariga
misol.
Hamma masalalar uchun va dastavval odam ishtirokida xal qilinadigan
masalalar uchun tizimning axborot
vazifalarini aniqlash zarur, ya’ni qaror qabul
qilish uchun kerak bo’ladigan yoki xizmat ko’rsatuvchi xodimlarga ma’lumot
uchun beriladigan axborotni berishning umumiy hajmi va shakli.
Tizimning
vazifalarini
aniqlash
uchun
birinchi
yaqinlashishda
avtomatlashtirilgan boshqarishni markazlashtirish darajasini ham aniqlash zarur,
ya’ni hamma vazifani BHMga va xizmat ko’rsatuvchi xodimlarga yuklash yoki
mustaqil ishlay oladigan yohud BHM dan boshqarilishi mumkin bo’lgan
mahalliy
avtomatik qurilmalarga qoldirish ham zarur.
Tizimning vazifalari belgilangandan so’ng bu vazifalarning qaysi biri
texnologik jarayon uchun muhim va javobgarli ekanini aniqlash lozim. Tizimning
hamma vazifarini ularning muhimligi va tizim bajarishi zarurligi darajasi bo’yicha
terib chiqish zarur, ya’ni ular orqasidan texnologik jarayonni tahlil qilish asosida
va boshqarishning umumiy maqsadli vazifasiga ega bo’lib, biror afzalligini
aniqlash zarur.
