27
XULOSA
Zamonaviy nochiziqli optikaning asosiy
holatini tushuntirishdan oldin, shu
sohaning mashhur mutaxassisi I.R.Shenning «Nochiziqli optika prinsiplari»
kitobidan quyidagi satrlarni keltirsa o‘rinli bo‘ladi: «Bizning atrofimizdagi barcha
fizikaviy jarayonlar chiziqli kechganda, fizika juda zerikarli, hayot esa umuman
bo‘lmagan bo‘lar edi». Baxtimizga biz nochiziqli olamda yashayapmiz. Agar
chiziqiylik fizikaga bezak bersa, nochiziqiylik esa uni jozibador ko‘rsatadi». Bu
so‘zlar lazer nurlanishi va nochiziqli optika effektlaridan foydalanishga asoslangan
zamonaviy optikani to‘liq xarakterlaydi.
Lazerlarning yaratilishi insoniyat ilmiy-texnik taraqqiyotining o‘lkan
yutuqlaridan biri desa bo‘ladi. Lazerlar yaratilishining boshlanishi 1916-yilga borib
taqaladi. Usha yili buyuk fizik olim A.Eynshteyn birinchi bo‘lib, majburiy nurlanish
tushunchasini kiritdi, va nazariy yo‘l bilan majburiy
nurlanish uni majburlovchi
nurlanishga kogerentligini (mosligini) ko‘rsatadi. 1930-yilda P.Dirak o‘zi
tomonidan yaratilgan nurlanishning kvantomexanik nazariyasi asosida majburiy
nurlanish va uning kogerentlik xususiyatlarini chuqurroq va aniqroq taxlil qilib,
tushuntirib berdi. Lekin bu lazerning yaratilishi uchun yetarli emas edi. 1930 yildan
boshlab optik spektroskopiya sohasida ko‘plab ilmiy- tadqiqot ishlari boshlanib
ketdi. Bu izlanishlar natijasida atomlar, molekulalar, ionlarning
energetik sathlari
haqida ko‘plab ma’lumotlar olindi va keyinchalik turli lazerlarning yaratilishida
ishlatildi. Bu ishlarga S.E.Frish va V.A.Fabrikant kabi Rossiya olimlari ham o‘z
hissalarini qo‘shishdi. Kvant elektronikasi yoki lazerlar fizikasining rivojlanishida
radiofizikanig bo‘limi bo‘lgan radiospektroskopiya muhim omil bo‘ldi. Uning
keskin rivojlanishi 1940-yillardan boshlanib, ilmiy izlanishlar yo‘nalishi atom va
molekula spektroskopiyasidan tashqari vaqt va chastotaning, ya’ni o‘ta
yuqori
chastota (O‘YUCH) standartlarini yaratilishga bag‘ishlangan edi. Bu ilmiy
izlanishlar natijasida 1950-yillarning boshlarida bir-birlaridan mustaqil ravishda
N.G.Basov, A.M.Proxorov (FIAN, Rossiya) va Ch.Tauns (AQSH, Kolumbiya
universiteti) tomonidan majburiy nurlanish g‘oyalaridan amalda foydalanib,
28
ammiak molekulasida ishlovchi molekulyar kuchaytirgich va generator (Mazer)
yaratildi . Mazer (Maser - microwave amplification by stimulated emission of
radiation) - ingliz so‘zlaridagi bosh harflardan
tashkil topgan va mazmuni
mikroto‘lqinni majburiy nurlanish hisobiga kuchaytirishdir. Shu ishlari uchun ular
1964-yili Nobel mukofotining sovrindori bo‘lishdi. Kvant elektronikasining
rivojlanishi elektromagnit to‘lqinning yangi, infraqizil va ko‘zga ko‘rinuvchi
sohalarida kogerent nurlanish olishga yo‘naltirildi. Dunyoning ko‘p ilmiy
laboatoriyalarida lazerlar yaratish ustida ish boshlab yuborildi. Bu ishlarning
rivojlanishida A.M. Proxorovning kvant qurilmalarida ochiq optik rezanotor sifatida
Fabri- Pero ( etaloni) interferometrini qo‘llash g‘oyasi hal qiluvchi omil bo‘ldi.
Birinchi gazli lazer (Laser – light amplification by stimulated emission of radiation
– ya’ni yorug‘likni majburiy nurlanish hisobiga kuchaytirish demakdir) 1961-yilda
neon va geliy aralashmasida yaratildi. Uzluksiz ish holatida infraqizil sohada to‘lqin
uzunligi 1,15 mkm bo‘lgan kogerent nurlanish berdi. 1962-yilda geliy-neon
lazerlarida ko‘zga ko‘rinadigan sohada, 0,63 mkm to‘lqin uzunlikli,
qizil rangli
kogerent nurlanish hosil qilindi. Shundan beri geliy–neon lazeri takominllashib
kelinmoqda. Hozirgi vaqtda fan va texnikadagi ba’zi sohalami lazersiz tasavvur etib
ham bo‘lmaydi. Mazkur hollar o‘z navbatida lazerlami ilmiy asoslarini yanada
rivojlanishini talab etmoqda. Ishlab chiqarishning samarali rivoji borgan sari sodda
hamda ishonchli asboblami yaratmoqda. Bunday talablarga lazer texnologiyasi
javob beradi. Haqiqatan ham bir- biriga o‘xshamagan fan sohalarida lazerlardan
muvaffaqiyatli foydalanilmoqda,
jumladan, ular optik aloqa, qishloq xo‘jaligida,
jarayonlarni nazorat qilish, radikallar kimyosi, golografiya, tibbiyot, izotoplarni
ajratish, integral sxemalami tayyorlash hamda
sanoatda payvandlash va
hokazolardir. Mazkur sohalar o‘z navbatida lazerlarga taalluqli ilmiy tadqiqot
ishlarini keskin rivojlantirishni taqozo etmoqda. Juda tez rivojlanib borayotgan fan
sohasi bo‘lmish lazerlaming nazariy asoslari. turlari, qoilanilish sohalari bilan
tanishtirishdir. Shu bilan birga lazer texnologiyasi bilan tanishgan talabalarda shu
fan sohasining amaliyotga qo‘llashga ishtiyoq tug‘ilishi tabiiy. Lazerlaming
yuqorida aytganimizdek, tibbiyotdan tortib texnikaning juda ko‘p sohalariga kirib
29
borayotganligi uchun bu sohadagi o‘quv qo‘llanma akademik litseylar, kasb - hunar
kollejlar, oliy ta’lim muassasalari talabalari, katta ilmiy xodim - izlanuvchilari. ilmiy
xodimlar, talabalar, o‘qituvchilar uchun foydadan holi emas. T.G.Meyman
tomonidan amalda birinchi marta lazer nuri olingan bo‘lsa, hozirgi vaqtda, ham
quwat
jihatidan, ham spektming ishchi sohasi bo‘yicha monoxromatik lazerlar
yaratildiki, ular mazkur fan sohasida bo‘layotgan ulkan rivojlanishdan dalolat
beradi. Lazerlar to‘g‘risida gap borganda ulaming murakkab tabiatini, ularni
qo‘llanilish sohasi keng va rang - barangligini e’tiborga olish zarur.
