LEKCIYA-1
D. I. Mendeleevtiń ximiyalıq elementlerdiń dáwirlik sisteması hám
dáwirlik nızamı
Reje:
1. Ximiya pánine kirisiw.
2. Ximiya pániniń xalıq xojalıǵındaǵı, sanaattaǵı áhmiyeti
3. Ximiyanıń tiykarǵı túsinikleri.
4. Ximiyalıq element túsinigi. Ximiyalıq elementlerniń kosmik tarqalıwı.
5. Ximiyanıń tiykarǵı nızamları.
Tayanısh sózler:
ximiya, ximiyaliq element, atom, molekula, atomlıq massa, atom-
molekulyar táliymat, Massanıń saqlanıw nızamı, quramnıń turaqlılıq nızamı, Eselik qatnas nızamı,
ekvivalentler nızamı, . Kólemlik qatnas nızamı, Avogadro nızamı, gaz nızamları
Ximiya bul ximiyalıq elementlerdi, olardan payda bolǵan birikpelerdiń qásiyetlerin,
quramın, zatlardıń bir-birine ózgerisin úyrenetuǵın pán.
Zatlardıń bir-birine aylanıwı ximiyalıq reakciyalar nátiyjesinde ámelge asadı. Ximiyalıq
reakciyalar degenimiz - burınǵı baylanıslardıń úzilip, jańa baylanıslardıń payda bolıwı menen
ótetuǵın ximiyalıq processler.
Ximiya sózi bir neshe mánisti bildiredi: mısalı, ximiya-arabsha «qara» degendi ańlatadı;
bul sóz Nil dáryasınıń boyındaǵı qara topıraqlı jerlerde ximiyanıń rawajlanıwınan kelip shıqqan;
ekinshisi, ximiya sózi grekshe–«qımbat bahalı metallardı islep shıǵarıw» degendi, al qıtaysha
«altın» degendi ańlatadı.
Zatlardı tereń biliw hám olardan insan turmısı ushın paydalanıw ximiyanıń tiykarǵı
máselelerinıń biri. Ximiya dúnyanı qorshap turǵan elementlerdi hám sol elementlerden payda
bolıp atırǵan har qıylı ápiwayı hám quramalı zatlardı hám olardıń biri-birine aylanıwı
nızamlılıqların da úyrenedi. Házirgi ximiya zatlar hám olardıń ózgerisi tuwralı toplanǵan bilimler
tarawın óz ishine alatuǵın ximiyalıq pánler túrlerine bólinedi: jansız tábiyattıń quram bóleklerinıń
aylanıwların úyrenetuǵın ximiyanıń bólimi organikalıq emes ximiya, haywanat hám ósimlikler
dúnyasınıń quramın úyrenetuǵın bólim - organikalıq ximiya bolıp tabıladı.
Ximiya ózinıń wazıypaları hám islew usılları menen parq qılatuǵın, biraq óz-ara tıǵız
baylanısqan bir qansha bólimlerge bólinedi. Bular: anorganikalıq ximiya, organikalıq ximiya,
analitikalıq ximiya, fizikalıq ximiya, kvant ximiya, elektroximiya, kolloid ximiya, dispers
sistemalar ximiyası, tábiyǵıy birikpeler ximiyası, joqarı molekulalı birikpeler ximiyası, polimerler
ximiyası, koordinacion birikpeler ximiyası, bioximiya, biorganik ximiya, bioanorganik ximiya,
topıraq ximiyası, geoximiya, radiacion ximiya, termoximiya hám basqalar.
Ximiya pániniń aldında turǵan wazıypaları ilimiy-texnika rawajlanıwı hám jámiyetimizdiń
tınımsız ósip baratırǵan mútájin tolıq qandırıw, zatlar haqqında toplaǵan bilimlerin hám
jetiskenliklerin insanlar turmısın jaqsılawǵa usınıw menen úzliksiz baylanıslı. Bularǵa:
- kúndelik ámeliy turmısımızda keń paydalanıp atırǵan zatlar hám materiallardı tábiyǵıy
shiyki zatlardan alıw ushın shıǵındısız hám ekologik zıyansız texnologiya jaratıw (metallar,
quymalar, janılǵılar, tóginler) hám onı qollanıwdı en jaydırıw;
- qásiyetleri aldınan málim bolǵan jasalma zatlardı alıw (plastmassalar, dárilik preparatlar);
- ximiyalıq processler energiyalarınan paydalanıw (uzaq múddetli tok dereklerin jaratıw).
Demek, ximiyanıń wazıypası adamzat ushın kerekli materiallardı tábiyǵıy shiyki zatlardan
alıw ushın zárúr - metallar, keramika, farfor, shiyshe, tóginler, farmacevtik materiallar, kauchuk,
plastmassa, jasalma talshıq, janılǵılar, boyawlar, qurılıs materialları, parfyumer zatlar, azıq-awqat
ónimleri hám basqa materiallardı alıwǵa qaratılǵan.
Hár qıylı ximiyalıq qubılıslar adamzattıń rawajlanıwı menen payda bolǵan. Adamlar
burınnan ottan paydalanıp bilgen, altın, gúmis, sınap sıyaqlı elementlerdi, as duzı sıyaqlı quramalı
zatlardı jaqsı bilgen. İtaliya alımı Djua ximiyanıń rawajlanıw tariyxın beske bólip qaraydı. 1-
ximiyanıń alximiyadan aldıńǵı dáwiri; 2-alximiya dáwiri; 3-ximiyalıq bilimlerdiń birlesiw dáwiri;
4- muǵdarlıq nızamlar dáwiri; 5- házirgi zaman dáwir.
Ámeliy ximiya dáslep Misr, Mesopotamiya, Hindistan, Qıtay mámleketlerinen rawajlanıp
baslaǵan. Biziń ásirimizge shekemgi V-ásir aldın jasaǵan Levkip hám Demokrit barlıq zatlar
kózge kórinbeytuǵın mayda bólekshelerden-atomlardan turadı degen pikirdi rawajlandırǵan.
Olardıń pikirinshe, atomlar óz-ara bir-birinen bos faza menen ajıralıp turadı.
Mısrlılardıń ámeliy ximiyası hám grek alımlarınıń filosofiyalıq kóz-qarasları tiykarında
Aleksandriyada dáslepki kitapxanalar payda boldı. VII ásirde arablar Misrdı basıp alǵannan soń,
bul kitapxanalar arablardıń qolına ótti. Arablar ximiya sózi aldına “al” qosımtasın qosıp alximiyanı
rawajlandırdı. Demek, IV ásirden XVI ásirge shekem alximiya dáwiri rawajlanıp bardı.
Alximiklerdiń maqseti, qartayǵan adamlardı jasartıwshı eliksirdi, temir sıyaqlı arzan metallardı
altın sıyaqlı qımbat bahalı metallarǵa aylandırıwshı “filosofiyalıq tastı” izlep tabıwdan ibarat edi.
Alximiyanıń bunday hálsiz tárepleri menen birgelikte, ximiyanıń rawajlanıwına úlken úles qosqan
paydalı tárepleri de boldı. Bul ásirde zatlardı tazalaw usılları, filtrlew, puwlandırıw, sublimatlaw
sıyaqlı ámeliy usıllar tabıldı: azot, kúkirt, fosfor, xlorid kislotaları ashıldı.
Úshinshi dáwir-bul ximiyalıq bilimlerdiń birlesiw dáwiri bolıp tabıladı. Bul dáwir XVI-
XVIII ásirlerdi óz ishine aladı. Bul dáwirde ximiyada yatroximiya, pnevmatik ximiya, flogiston
teoriyası, Lomonosovtıń massanıń saqlanıw nızamı ashıldı.
Yatroximiya bul medicina ximiyası bolıp, onıń tiykarın salıwshı Paracelstiń pikirinshe,
ximiyanıń wazıypası dári-darmaq islep shıǵarıwdan ibarat. 1661 jılı angliya ilimpazı R. Boyl
alximiklerdi kritikalay otırıp, element túsinigine derlik durıs túsinik berdi. 1700 jılı Shtal tárepinen
flogiston teoriyası rawajlandı. Bul teoriyaǵa tiykarlana otırıp hár qanday janıwǵa qábiletli zat
quramında flogiston bolıp, ol zat janǵanda onıń quramınan ushıp ketedi. (Flogiston-janıwshı
degendi ańlatadı). Sonlıqtan zat janǵanda yamasa oksidlengende onıń massası kemeyip ketedi
degen pikirdi alǵa súrdi. Flogiston teoriyasınıń tárepdarları pnevmatikler dep ataldı. Pnevmatikler
júdá kóplegen gazlardı ashıwǵa muwapıq boldı. 1756 jılı rus ilimpazı Lomonosov flogiston
teoriyasınıń durıs emesligin dálillep berdi. Ol jabıq ıdısta ótkerilgen tájiriybeleri nátiyjesinde
zattıń massasınıń ózgermey qalıwın kórsetti hám ol metall janǵanda awırlıǵınıń artıwına sebep
metaldıń hawa menen birigiwinen dep dálillep berdi. Lomonosovtıń tájiriybelerine tiykarlana
otırıp Lavuaze kislorod teoriyasın rawajlandırdı hám massanıń saqlanıw nızamın táriyplep berdi.
Tórtinshi dáwir muǵdarlıq nızamlar dáwiri bolıp tabıladı. Bul dáwir XVII –XIX ásirlerdi
óz ishine aladı. Bul dáwirde Prust tárepinen sostavtıń turaqlılıq nızamı, Avogadronıń molekulyar
teoriyası, Butlerovtıń organikalıq birikpelerdiń qurılıs teoriyası, Mendeleevtiń ximiyalıq
elementlerdiń dáwirlik nızamı, atom, molekula, ekvivalent túsiniklerinıń mánisi ashıp berildi.
Besinshi dáwir ximiyanıń házirgi zaman dáwiri bolıp, bul dáwir XIX ásirdiń 60 jıllarınan
baslanıp házirgi kúnge shekem dawam etpekte. Bul dáwirde ximiyalıq elementlerdiń dáwirlik
sisteması, stereoximiya teoriyaları, atomnıń qurılıs teoriyası, ximiyalıq baylanıs hám valentlilik
túsinikleri ashıp berildi. Ximiyanıń kóplegen tarawları: fizikalıq ximiya, bioximiya, geoximiya,
kosmoximiya, analitik ximiya, yadroximiya, elektroximiya, koordinacion ximiya hám t. b. keń pát
penen rawajlandı.
Ózbekstanda ximiyanıń keyingi jıllardaǵı rawajlanıwı 5 dáwirdi óz ishine aladı.
1-shi dáwir, bul revolyuciyaǵa shekemgi dáwir bolıp, ol 1920 jılǵa shekem dawam etken.
Bul dáwir ishinde yaǵnıy 1870 jılı Teyx basshılıǵında Tashkentte birinshi ximiya laboratoriyası
ashıldı.
2-shi dáwir, 1920 jıldan 1933 jılǵa shekemgi aralıqtı óz ishine aladı.
3-shi dáwir, 1933 jıldan 1941 jılǵa shekem dawam etken.
4-shi dáwir, 1941-1945 jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde kóplegen ximiyalıq zavodlar,
ximiyalıq institutlar ashıldı.
5-shi dáwir, 1945 jıldan baslap usı kúnge shekem dawam etpekte.
Oraylıq Aziya mámleketleri ishinde Ózbekstan ximiya sanaatı eń rawajlanǵan
tarmaqlardan biri esaplanadı.
Ásirese XX ásirdiń baslarinan baslap ximiya páni keń rawajlanip basladi. Bul dáwir ishinde
Ózbekstan ximiya sanaatında kóplegen islep shıǵarıw birlespeleri, zavodlar hám qospa kárxanalar
qurildi hám iske tústi.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ekonomikalıq hám social rawajlanıwın támiyinlew
maqsetinde Ózbekstan Respublikası 1-shi prezidentinıń 2002 jıl 158-qaqarina muwapiq jılına 100
mıń tonna kalcinaciyalanǵan soda islep shıǵarıw quwatliliǵina iye Qońırat soda zavodı qurıp
pitkerilip 2006 jıldıń avgust ayınan baslap soda ónimin islep shıǵara basladi.
Sonday-aq, Surǵil káni tiykarında Ozbekstan hám Qubla Koreya birge islesiwi nátiyjesinde
Ustyurt gaz-ximiya kompleksi qurıp pitkerildi. Ol jerde jılına 4,5 milliard kub metr tábiyǵıy gazdi
qayta islew esabinan, 3,7 mlrd kub metr gaz, 387 miń tonna polietilen, 83 mıń tonna polipropilen,
102 mıń tonna piroliz benzini hám basqa qımbat bahalı ónimler islep shıǵarılmaqta.
|
