Materiya (latınsha -
materrerum
– nárseler anası degen mánisti bildiredi)
- bul obektiv
reallıqtı kórsetetuǵın filosofiyalıq kategoriya bolıp, bul obektiv reallıqtı insan óz sezimleri
menen
payda ete aladı, obektiv reallıq biziń sezimlerimizge baylanıslı bolmaǵan halda bar boladı.
Materiyanıń strukturalıq birliklerine elementar bóleksheler (proton, neytron,
elektron,...)
hám maydanlar (elektr, magnit, gravitacion), atomlar, molekulalar, túrli ólshemdegi makrоskopik
deneler kiredi.
Materiya - zatlar hám maydan kórinisinde boladı. Zatlar oǵada kóp túrli boladı.
Tábiyatta hámme deneler zatlardan turadı. Ximiyada zat túsinigi birlemshi túsiniklerdiń
biri esaplanadı. Zatqa anıq ayqin anıqlama berip bolmaydı. Biraq soǵan qaramastan zat haqqında
ulıwma tómendegishe túsinik beriw múmkin:
Ózgermes fizikalıq shamalar (tıǵızlıq, balqıw hám qaynaw temperaturası, reńi, forması,
awırlıq massaları) menen xarakterlenetuǵın , bir yamasa bir neshe ximiyalıq
element
bólekshelerinen quralǵan, qattı, suyıq hám gaz hálında bola alatuǵın materiyanıń bir túrine zat
dep aytamız.
Zatlar ápiwayı hám quramalı bolıp ekige bólinedi. Bir qıylı element atomlarınan turatuǵın
zatlar ápiwayı zatlar dep ataladı. Buǵan dáwirlik sistemadaǵı barlıq element atomları, H
2
, N
2
, O
2
,
F
2
, Cl
2
, Br
2
, I
2
, O
3
molekulaları, almaz, karbin, grafit, aq, qara hám qızıl fosfor t.b. mısal bola
aladı.
Hár qıylı element atomlarınan turatuǵın zatlar quramalı zatlar dep ataladı. Buǵan
organikalıq emes birikpelerdiń tiykarǵı klassları: oksidler, kislotalar, tiykarlar, duzlar mısal bola
aladı.
Zatlar qattı, suyıq, gaz hám plazma jaǵdayında boladı.
Gazlar belgili bir kólemge hám formaǵa iye bolmaydı. Olar ózleri iyelegen ıdıstıń kólemin
hám formasın iyeleydi. Gazlarda molekulalar arasındaǵı aralıq suyıqlıqlar hám qattı zatlardaǵıǵa
qaraǵanda úlken boladı.
Suyıqlıqlar belgili bir formaǵa iye bolmaydı, olar ózleri iyelegen ıdıstıń formasına iye
boladı, biraq olar gazlar sıyaqlı keńeymeydi. Suyıqlıqlar belgili bir kólemge iye boladı.
Qattı zatlar gazlar hám suyıqlıqlardan ózgeshelenip belgili bir mexanikalıq bekkemlilikke,
ólshemge hám formaǵa iye boladı.
Suyıqlıqlar hám qattı zatlarda gazlarǵa qaraǵanda atomlar hám molekulalar arasındaǵı
aralıq salıstırmalı túrde kishi boladı.
Zatlardıń agregatlıq jaǵdayı temperatura hám basımǵa baylanıslı boladı. Mısalı, suw 100
0
C ta gaz , 0
0
C da qattı hám 0
0
C- 100
0
C temperaturа aralıǵında suyıq jaǵdayında boladı.
Zatlardıń agregatlıq jaǵdayın ózgertiw fizikalıq qubılıslar járdeminde ámelge asadı.
Zatlardıń bir agregatlıq halınan basqa bir agregatlıq jaǵdayına ótiwi nátiyjesinde ximiyalıq
qásiyetlerin ózgertpey saqlap qalıwı fizikalıq qubılıs dep atladı.
Mısalı, suwdıń puwlanıwı hám muzǵa aylanıwı, as duzı yamasa qanttıń suwda eriwi,
qaǵazdiń jırtılıwı, shiysheni maydalaw, kúkirttiń suyıqlanıwı t.b.
Solay etip fizikalıq qubılısta temperatura hám basım tásirinde gaz↔suyıqlıq ↔qattı zat
ózgerisi ámelge asadı. Biraq ayırım zatlar suyıqlıq halın taslap qattı jaǵdaydan birden gaz halına
ótedi (sublimaciya). Bunday qásiyetlerge qurǵaq muz (CO
2
), yod (I
2
), naftalin (C
10
H
8
) iye boladı.
Bir zattan ximiyalıq quramı boyınsha pútkilley basqasha bolǵan jańa bir zatlardıń payda
bolıwı ximiyalıq qubılıs dep ataladı. Buǵan shiyshenıń alınıwı, qaǵazdıń janıwı, qanttıń kómirge
aylanıwı hám basqada ximiyalıq reakciyalar mısal boladı.
Zatlar tábiyatta taza túrinde ushıraspaydı. Ximiya sanaatında shıǵarılatuǵın zatlarda
qandayda bir dárejede aralaspalardan turadı. Zatlardıń tazalıǵın kórsetiw ushın tómendegi belgiler
kirgizilgen: texnikalıq taza (t.t.), taza (t.), analiz ushın taza (a.u.t.), ximiyalıq taza (x.t.) hám judá
taza (j.t.). Ximiyalıq ónimlerdegi aralaspalardıń zárur bolǵan muǵdarı mámleketlik
standart
tárepinen kórsetiledi.
Zatlar molekulalardıń óz-ara birigiwinen payda boladı. Molekula sózi kishkene bólekshe
degen mánisti bildiredi. Molekula túsinigi pánge francuz alımı P. Gassendi tárepinen kirgizilgen.
Molekula-degenimiz zattıń ximiyalıq qásiyetlerin ózinde saqlaytuǵın eń kishi bólekshesi.
Molekulalar atomlardan turadı. Molekula quramına túrli sandaǵı atomlar kiriwi múmkin. Mısalı,
inert gazlardıń molekulaları bir atomnan turadı, H
2
, O
2
, N
2
eki atomnan, H
2
O
úsh atomnan
,
H
2
O
2
– tórt atomnan, belok, nukleyn kislotalari bir neshe juzlegen, mińlaǵan atomlardan turadı.
Qádimgi grek filosofı Levkip hám onıń shákirti Demokrit zatlar bir-birinen bóslıq
fazalar
menen ajıralgan judá mayda bólekshelerden turadı degen tálimatti rawajlandirǵan. Olar bunday
bólekshelerdi «atomlar» dep atap, birinshi bolıp «atom» sózin pánge kirgizgen. Biraq olar óz
pikirlerin dálillew ushın ilimiy dáliller keltire almaǵan. XVI ásirdiń basında fransuz alımı
P.Gassendi tariyxta umıtılıp ketgen «atom» túsinigin jáne pánge kirgizdi. Atom sózi greksheden
bólinbes degen mánisti bildiredi. Atom ápiwayı hám quramalı zatlar quramına kiriwshi ximiyalıq
elementtiń eń kishi bólekshesi. Elementlerdiń ximiyalıq qásiyetleri atomnıń qurılısı menen
anıqlanadı. Bunnan atomǵa házirgi zaman kóz qaraslarına sáykes keletuǵın tómendegishe
anıqlama beriwimizge boladı.
Atom degenimiz ápiwayı hám quramalı zatlar quramına kiriwshi ximiyalıq elementtiń eń
kishi bólekshesi, yamasa atom - bul oń zaryadlanǵan yadro hám teris zaryadlanǵan elektronnan
turatuǵın elektroneytral bólekshe.
Atomnıń belgili bir túri ximiyalıq element dep ataladı. Element túsinigi 1661 jılı R.Boyl
tárepinen kirgizilgen. Element sózi quram bólek degen mánisti bildiredi.
Atom-molekulyar táliymat kóz qarasınan - yadrosınıń oń zaryadı bir qıylı bolǵan
atomlardıń belgili bir túri ximiyalıq element dep ataladı yamasa protonlar sanı bir qıylı bolǵan
atomlar dúrkimi ximiyalıq element dep ataladı.
Elementler jer qatlamında bir qıylı muǵdarda ushıraspaydı. Elementlerdiń jer qatlamında
tarqalıwı V. I. Vernadskiy hám A.E. Fersman tárepinen úyrenilgen. Jer qatlamında eń kóp
tarqalǵan element kislorod (47%) bolıp tabıladı. Ekinshi orındı kremniy (27%), sońinan alyuminiy,
temir, kalciy, natriy, kaliy, magniy hám vodorod iyeleydi. Bul toǵız element jer qatlamınıń 98 %
quraydi, qalǵan 2 % dáwirlik sistemadaǵı basqa elementlerge tiyisli.
Elementlerdiń jer qatlamında tarqalıwın kórsetiw ushın Fersman tárepinen atom procenti
túsinigi yaǵnıy element atomlarınıń jer qatlamindaǵı procenlik muǵdarı kirgizilgen.
