2) «korpuskula»lar (yaǵnıy molekulalar) «element»lerden (atomlardan) turadı.
«Elementler» yaǵnıy «atomlar» toqtawsız hárekette boladı.
3) «korpuskula» lar úzliksiz hárekette boladı.
4) «element»ler anıq massa hám ólshemge iye.
5) Ápiwayı zatlardıń «korpukulaları» bir qıylı
elementlerden, quramalı zatlardıń
«korpuskulaları» hár qıylı elementlerden turadı.
M.V.Lomonosovtan yarım ásir soń, ingliz alımı J.Dalton ximiya hám fizika tarawında
jıynalǵan izertlew nátiyjelerin atomıstik táliymat tiykarında analizlep, 1808 jılı atomıstik táliymattı
tómendegishe táriypledi:
a) zatlar júdá kishi bóleksheler-atomlardan dúzilgen, atom jáne de kishkene bólekshelerge
bóline almaydı:
b) hár qanday ximiyalıq element tek ózine tán ápiwayı atomlardan dúzilgen bolıp, bul
atomlar basqa element atomlarınan parıqlanadı, hár bir elementtiń atomı ózine tán massa hám
ólshemge iye:
c) ximiyalıq reakciya waqtında hár qıylı elementlerdiń ápiwayı atomları óz-ara anıq hám
ózgermes pútin sanlar qatnasında birigip, quramalı atomlardı payda etedi:
d) tek ǵana basqa-basqa qásiyetlerge iye bolǵan atomlar óz-ara birige aladı, bir elementtiń
atomları hesh qashan óz-ara ximiyalıq reakciyaǵa kirispeydi. Olar bir-birinen iyterilisedi. Dalton
atomıstik táliymatqa tiykarlanıp, ximiyanıń tiykarǵı nızamların bayanlap berdi. Ol ximiyalıq
element bir qıylı qásiyetler menen xarakterlenetuǵın atomlar túri dep «ximiyalıq element»
túsinigine durıs anıqlama berdi. Bunan tısqarı ol «atomlıq massa» túsinigin kirgizdi hám
vodorodtıń atom massası shártli túrde birge teń dep qabıl etti.
Dalton táliymatında kemshilikler bar ekenligi usı waqıtta-aq málim boldı. Dalton táliymatı
atomlardıń jáne de bóliniwin, ápiwayı zatlardıń molekulaları bolıwın biykarladı. Bulardan tısqarı
Dalton quramalı zatlardıń dúzilisin analizlewde qátege jol qoyıp, bir elementtiń bir atomı ekinshi
elementtiń tek ǵana bir atomı menen birigedi dep túsindirdi. Usıǵan tiykarlanıp Dalton suwdıń
formulasın HO, ammiaktikin NH túrinde kórsetti.
Dalton atom massa túsinigi menen ekvivalent túsinigi arasndaǵı parqti kórmedi.
Atom-molekulyar táliymattiń házirgi zaman táriypin tómendegishe bayan qılıw múmkin:
1. Zatlardıń ximiyalıq jaqtan bólinbeytuǵın eń kishi bólekshesi atom dep ataladı. Bir
túrdegi atomlar «ximiyalıq element» dep ataladı.
2. Tábiyatta zatlardıń hár túrli bolıwı ximiyalıq element atomlarınıń hár túrli
birigiwi
menen túsindiriledi.
3. Atomlar óz-ara birigip molekulalardı payda ete aladı. Molekula zattıń quramın hám
ximiyalıq qásiyetin kórsetiwshi eń kishi bólekshe. Molekulalardıń óz-ara qosılısıwı nátiyjesinde
molekulyar dúziliske iye birikpeler payda boladı. Molekulyar dúzilisli birikpelerde molekulalar
arasındaǵı tartılısıw kúshi atomlar arasındaǵı tartılısıw kúshinen kishi bolǵanlıqtan olar tómen
qaynaw temperaturasına iye boladı.
4. Atomlar óz-ara birigiwi nátiyjesinde atomlıq dúziliske iye bolǵan birikpeler de payda
bolıwı múmkin. Atomlıq dúziliske iye birikpeler joqarı qaynaw temperaturasına iye boladı.
5. Zatlar óz quramı jaǵınan ápiwayı hám quramalı bolıwı múmkin.
6. Molekula hám atomlar úzliksiz hárekette boladı.
7. Ximialıq reakciya waqtında óz-ara tásirlesiwshi zatlar quramındaǵı
atomlar qayta
gruppalanıwı nátiyjesinde jańa ónimler payda boladı.
8. Atom ximiyalıq elementtiń eń kishi bólekshesi bolıp sol elementtiń barlıq ximiyalıq
qásiyetlerin ózinde jámleydi.
