15
1) To’g’ri titrlash- reaksiya titrlanayotgan modda bilan ishchi eritma o’rtasida
ketgan vaqtda;
2) Teskari titrlash - aniqlanayotgan eritmaga muayan ortiqcha (ammo aniq
o’lchangan) miqdordagi ma’lum konsentrasiyali eritma qo’shilgan va bu
reaktuvning ortiqchasi ishchi eritma
bilan titrlangan vaqtda;
3) O’rinbosarni titrlash- ishchi eritma bilan aniqlanayotgan moddaning biror
reaktiv o’rtasidagi reaksiya mahsuloti titrlangan vaqtda;
Hajmlarni o’lchash. Titrimetrik aniqlashlarning muhim tomonlaridan biri
reaksiyaga kirishayotgan moddalar hajmini aniq o’lchashdir. Titrlash bajariladigan
ishchi eritma hajmi byuretka bilan o’lchanadi. Mikro o’lchashlarda ko’pincha 25,
kamroq 50 ml hajmli byuretkalardan foydalaniladi. Titrlangan eritma hajmi Mor
pipetkasida o’lchanadi. Titrlangan eritma hajmini aniq olish kerak.
Titrlash
jarayonida o’zaro ta’sir qiluvchi eritmalar hajmi noto’g’ri olinsa, analiz natijalari
aniqligi kamroq bo’ladi [1].
Agar titrlashga juda kam yoki juda ko’p eritma sarflansa, titrlanadigan
eritmaning boshqa hajmini olish kerak, toki titrlashga
ketgan eritmaning hajmi
byuretka umumiy hajmining 1/3 dan 2 /3 gacha qismini tashkil qilsin.
Ishchi eritmalar. Ishchi eritma –deb odatda titrimetrik aniqlash o’tkaziladigan
eritmaga aytiladi, ya’ni u bilan titrlanadi.
Ishchi eritma yordamida aniqlash o’tkazish uchun uning aniq konsentrasiyasini
bilish kerak. Titrlangan eritmalar (aniq konsentrasiyali eritmalar) tayyorlashning
ikkita metodi bor.
1. Analitik tarozida olingan aniq naveska o’lchov kolbasida eritiladi, ya’ni
erigan moddaning miqdori va eritmaning hajmi aniq ma’lum bo’lgan
eritma
tayyorlanadi. Bu holda eritmalar tayyorlangan titrli eritmalar deyiladi.
2.
Taxminan
kerakli
konsentrasiyali eritma
tayyorlanadi,
aniq
konsentrasiyasini esa tayyorlangan titrli boshqa eritma bilan titrlab aniqlanadi.
Titrlash natijasida aniq konsentrasiyasi aniqlanadigan titrlangan eritmalar titri
aniqlangan eritmalar deyiladi [2].
16
Ishchi eritmalar, odatda, taxminan kerakli konsentrasiyada tayyorlanadi,
ularning aniq konsentrasiyasi esa aniqlanadi.
Titrimetrik analizning asosiy qoidalaridan
biri quyidagichadir; analiz qaysi
sharoitda bajarilsa, ishchi eritmalarning titri ham shu sharoitda aniqlanishi lozim.
Ishchi eritmaning konsentrasiyasini normal konsentrasiya (1l eritmadagi ekvivalent
miqdor) yoki titr orqali ifoda qilinadi.
Titrlangan eritmalar olish uchun ko’pincha fiksanallar deb ataluvchi aniq
miqdordagi reaktivli kavsharlangan shisha ampulalardan foydalaniladi.
Har bir
ampulada unda qanday modda va qanday miqdorda borligini ko’rsatuvchi yozuv
bo’ladi. Masalan, HCI 0,1g-ekv.
Reaksiyaning tugashini aniqlash. Ravshanki, ishchi eritma bilan titrlanayotgan
modda orasidagi reaksiyaning tugash momentini, ya’ni ekvivalentlik nuqtasini aniq
belgilash zaruriy shartdir [3]. Reaksiyaning tugashi qanchalik aniq belgilansa, analiz
natijasi shunchalik aniq bo’ladi.
Reaksiya tugashini aniqlash uchun indikatorlar deb ataluvchi alohida reaktivlar
qo’llaniladi. Ko’pincha indikatorlarning ta’siri shunga olib keladiki, ular
titrlanayotgan modda va ishchi eritma o’rtasidagi reaksiya oxirida ishchi eritmaning
ozgina ortiqcha miqdori ishtirokida o’zgarishga
uchraydi va eritma yoki
cho’kmaning rangini o’zgartiradi. Byuretkadan – ishchi eritmadan ma’lum
miqdorda quyilganda titrlanayotgan
eritma
rangi sezilarli
o’zgarsa,
bunda titrlashning so’ngi nuqtasiga erishildi deyiladi.
Ko’pchilik hollarda indikator aniqlanayotgan modda eritmasiga qo’shiladi va
titrlash indikator ishtirokida yuzaga chiqadi. Bu ichki indikatorlardir. Ayrim
hollarda boshqacha yo’l tutiladi: titrlash mobaynida titrlanayotgan eritmadan
kapillyar bilan bitta tomchidan olinib unga chinni plastinkada bir tomchi indikator
qo’shiladi.
Shunday qilib, indikator bilan bo’ladigan reaksiya titrlanayotgan
eritmadan tashqariga ketadi. Bu holda ishlatiladigan indikatorlar tashqi
indikatorlar deyiladi. Har bir titrimetrik analizga alohida indikatorlar bo’ladi.
Aniqlanuvchi modda kislotali yoki asosli bo’yoqlar bilan ekstraksiyalanib katta
o’lchamli kation yoki anion tutgan rangli maxsulotga aylantiriladi. Masalan: surma
17
(V)ni avval xlorid kislotali yirik o’lchamli kompleks [SbCl
6
]
-
ga bog’lanadi.
Kristallik binafsha rangli organik reagent ta’sirida, bu yirik kompleks ionlar
birlashib, yiriqroq yorqin rangli ion assotsiatini xosil qiladi.
