Kurs ishi vazifasi:
1.Lyuminetsensiya hodisasi haqida umumiy ma’lumot.
2.Lyuminetsent tahlilining tasnifi.
3.Lyuminetsent titrlashda eritmasini tayyorlash.
4.Lyuminetsent tahlilning mohiyati
Kurs ishi tuzilmasi:Kirish, 2 ta bob, Xulosa, Foydalanilgan adabiyotlar
4
I.bob.Lyuminetsensiya hodisasi
1.1.Lyuminetsensiya hodisasi haqida umumiy ma’lumot.
Optika.
Optika (
yunoncha
: optike — koʻrish haqidagi fan) — fizikaning
yorugʻlikning tabiatini, yorugʻlik hodisalari qonuniyatlarini, yorugʻlik bilan
moddalarning oʻzaro taʼsirini oʻrganadigan boʻlimi. Yorugʻlikning toʻgʻri chiziq
boʻylab tarqalishi qadimda Mesopotamiya va qad. Misrda maʼlum boʻlgan hamda
undan qurilish ishlarida foydalanishgan. Tasvirning koʻzguda hosil boʻlishi bilan
miloddan avvalgi 3-asrda Aristotel, Platon, Yevklidlar shugʻullanishgan.
OPTIKAning rivojlanishi I. Nyuton, R. Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens va
boshqalarning ishlari bilan bogʻliq. 11-asrda arab olimi Ibn al-Xaysam (Algazen)
OPTIKA toʻgʻrisida risola yozgan boʻlsada, yorugʻlikning sinishi qonunini ifodalay
olmagan. Faqat 1620-yillarda bu qonunni tajriba yoʻli bilan golland olimi V. Snellius
va R. Dekart isbotladi. 17-asrdan yorugʻlik haqida korpuskulyar va toʻlqin
nazariyalar paydo boʻla boshladi. Yorugʻlik korpuskulyar (zarra) nazariyasining
targʻibotchisi X. Gyuygens edi.
Yorugʻlikning toʻlqin tabiati haqidagi tasavvurlar M. Lomonosov va L. Eyler
tomonidan rivojlantirildi. 19-asr boshlarida ingliz olimi T. Yung va OPTIKA Frenel
ishlari yorugʻlik toʻlqin nazariyasining uzil-kesil gʻalabasiga olib keldi. OPTIKA
Frenel kristallooptika hodisalariga toʻlqin nazariyasini qoʻlladi. T. Yung yorugʻlik
interferensiyasi hodisasini kuzatdi. Bu hodisa yorugʻlik toʻlqin tabiatiga ega
ekanligini koʻrsatdi. OPTIKA Frenel yorugʻlik interferensiyasi asosida
yorugʻlikning toʻgʻri chiziq boʻylab tarqalishini, turli difraksiya xrdisalarini va
boshqalarni tushuntirdi. Yorugʻlikning sinishi va qaytishida yorugʻlikning
qutblanishini fransuz olimi E. Malyus kuzatdi (1808) va fanga "yorugʻlikning
qutblanishi" terminini kiritdi. M. Faradey yorugʻlik qutblanish tekisligining magnit
maydonda burilishini kashf qildi (1846) va elektromagnetizm bilan OPTIKA
orasidagi bogʻlanishni, tok kuchi elektromagnit birligining elektro-statik birligiga
nisbati yorugʻlik tezligiga tengligini (3-10°sm/s) topdi.
5
J. K. Maksvell elektromagnit maydon tushunchasini rivojlantirdi, yorugʻlik ham
elektromagnit toʻlqindan iborat, degan nazariyani yaratdi. U yorugʻlikning
elektromagnit nazariyasiga asoslanib, yorugʻlikning hatto bosimi boʻlishini aytdi va
uning son miqdorini nazariy aniqladi (1873). Uning nazariy tekshirishlari
elektromagnit maydonning yorugʻlik tezligiga teng tezlik bilan tarqalishini
koʻrsatdi. Italyan olimi A. Bartoli esa 1876-yilda yorugʻlik bosimining
termodinamik asosini yaratdi. 1899-yilda P. N. Lebedev birinchi boʻlib tajriba yoʻli
bilan yorugʻlik bosimini aniqladi. 1888-yil da G. Gers vakuumda tarqalayotgan
elektromagnit maydonning tezligi yorugʻlik tezligiga teng ekanligini aniqladi va J.
Maksvell nazariyasini tajriba yoʻli bilan tasdikladi.
Yorugʻlikning modsalar bilan taʼsirlashuvini 19-asr 90-yillarida juda koʻp
olimlar, jumladan, nemis olimi E. Drude, G. Gelmgols va G. A. Lorents tekshirdilar.
Lorents modda va yorugʻlikning elektromagnit nazariyasini yaratdi. Shu nazariya
asosida OPTIKAdagi qator hodisalarni, mas, yorugʻlikning dispersiya hodisasi,
dielektrik singdiruvchanlik ye ning elektromagnit toʻlqin uzunligi X ga bogʻliq
boʻlishi va h.k.ni tekshirish va tushuntirish mumkin boʻldi.
Klassik elektron nazariya ayrim optik hodisalarni tushuntirib bera olmadi va
nazariya natijalari tajriba natijalariga, mas, mutlaq qora jismning issiklik nurlanishi
spektrida energiya taqsimoti va boshqalarga mos kelmay qoldi. Bunday
qiyinchilikni bartaraf qilish uchun M. Plank yorugʻlikning kvant nazariyasini yaratdi
(1900). OPTIKAning keyingi rivojlanishi kvant mexanika nazariyalari bilan bogʻliq.
Fotoeffekt hodisasi uchun Plank nazariyasini A. Eynshteyn rivojlantirib, yorugʻlik
kvanti — foton tushunchasini fanga kiritdi (1905). Yorugʻlikning elektromagnit
nazariyasi nisbiylik nazariyasining yaratilishiga mos boʻldi.
OPTIKA shartli ravishda geometrik OPTIKA va toʻlqin OPTIKAsiga,
fiziologik OPTIKA, nochiziqli OPTIKA va boshqa xillarga boʻlinadi. Geometrik
OPTIKAda yorugʻlikning qaytishi va sinishi qonunlari asosida, yaʼni ikki muhit
chegarasida yorugʻlikning sinishi va qaytishi natijasida obʼyektlarning tasviri hosil
boʻlishini tushuntirish mumkin. Unda fotometriya, yorugʻlik oqimi, yorugʻlik kuchi,
6
yoritilganlik va yorugʻlikni miqsoriy ifodalovchi boshqa kattaliklar qaraladi.
Geometrik OPTIKA fotometriya bilan birga OPTIKA texnikasi, yaʼni optik asboblar
nazariyasi va ratsional yoritish, yorugʻlik dastasini taqsimlash va yoʻnaltirish
taʼlimotining ilmiy asoslari bilan ham shugʻullanadi.
Toʻlqin OPTIKAsida interferensiya, difraksiya va yorugʻlikning qutblanishi
kabi yorutlik tabiati bilan bogʻliq boʻlgan hodisalar oʻrganiladi. Bu hodisalar
nazariyalarining rivojlanishi yorugʻlik tabiatini toʻla ochib berish bilan birga,
yorugʻlikning qaytishi va sinishi qonunlarini ham tushuntirib bera oldi.
Yorugʻlikning modda bilan taʼsiri tufayli har xil effektlar — mexanik (yorugʻlik
bosimi,
Kompton
effekti),
xususiy
optik
(yorugʻlikning
sochilishi,
fotolyuminessensiya), elektr (fotoelektr hodisa), kimyoviy (foto-kimyo va
fotografiya effektlari), shuningdek, yorugʻlikning yutilishi va sochilishi, issiklik
nurlanishi va boshqa kuzatiladi.
Yorugʻlikning yutilishi va sochilishi rang haqidagi taʼlimot asosini tashkil
qilib, rassomlik sanʼatida keng ishlatiladi. Mas, tiniq boʻlmagan muhitda
yorugʻlikning sochilishi fotolyuminessensiya uchun asos boʻlib xizmat qiladi.
Lyuminessensiya hodisasi hozirgi zamon gaz razryad va lyuminessensiya yorugʻlik
manbalarini yara-tish maqsadida qoʻllaniladi. Bu yorugʻlik manbalari elektr
energiyani ancha tejaydi. Ulardan lyuminissensiyalanuvchi ekranlar tayyorlashda
foydalaniladi. Bu ekranlar rentgenologiya, televideniye, oʻlchov asboblari va harbiy
texnikada ishlatiladi. Fotoelektr hodisaga asosan oʻlchov asboblari, har xil yorugʻlik
relelari ixtiro qilindi. OPTIKA texnikasi va mashinasozlikda metall yoki obʼyektni
nazorat qilish yorugʻlik intenferensiyasi hodisasiga asoslangan. Yorugʻlik
difraksiyasi hodisasi arxitektura akustikasida ultraakustik toʻlqinlarni optik qayd
qilishga imkon beradi. Rentgen nurlarining molekulalar, ayniqsa, kristallardagi
difraksiyasi moddalar strukturasini tahlil qilishda muhim ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega.
Fiziologik OPTIKAda odam koʻzining optik xususiyatlari, koʻz nuqsonlarini
optik vositalar (koʻzoynaklar, linzalar va boshqalar) yordamida toʻgʻrilash, koʻz
7
kasalliklarining kelib chiqishiga koʻz optik xususiyatlari buzilishining taʼsiri va
boshqa masalalar oʻrganiladi.
OPTIKAning amaliy qoʻllanish sohasi keng , mas, spektral taxlil sohasida
atom va molekulalarning spektrini tekshirish natijasida moddalarning tuzilishini
aniklash mumkin. Spektral tahlil astronomiya, geol., biol., tibbiyot, tuproqshunoslik,
sanʼatshunoslik va kriminalistika ishlarida; metallurgiya, mashinasozlikda, neft,
kimyo sanoati, yengil sanoat, geologiya-qidiruv ishlari va boshqa da qoʻllaniladi.
Oʻzbekiston FA tarkibida akad. P. Q. Habibullayev rahbarligida "Issiklik
fizikasi" boʻlimining tashkil kilinishi (1977) respublikada OPTIKAning zamonaviy
fundamental yoʻnalishlari boʻyicha i.t.ning keng rivojlanishiga asos yaratdi.
Jumladan, lazer OPTIKAsi, molekulyar tizimlar fizikasi, kondensatlangan muhitlar
OPTIKAsi, spektroskopiya, toʻlqin jarayonlar fizikasi va boshqalarga oid i.t. ishlar
bajarildi. Boʻlimda moddalar yuqori temperaturaturaviy sintezi, strukturasi va
xossalarini lazer nuri bilan boshkarishning yangi usullari ishlab chiqildi va ularning
me-xanizmi, lazer nurining atomar muhitlar bilan taʼsiri oʻrganildi (D. T. Alimov).
5 — 1000° va 80 — 2000° temperatura intervalida ishlaydigan pirometr (A. E.
Aliyev), infraqizil jiyemning nurlanishini qayd qilishda ishlatilishi mumkin boʻlgan
yangi tur priyomnik yaratildi (A. T. Mamadalimov, A. S. Zoki-rova va X. T.
Egamberdiyev). Kondensatlangan muhitlar optikasi sohasida oʻta toza shaffof
muhitlarda lazer nurining tarqalishi bilan bogʻliq optik hodisalar oʻrganilib, unda
yangi hodisa — tezkor keng polosali lyuminissensiya topildi. Nochizigʻiy
modulyasi-on nur tolalar Oxi yaratildi (M. A. Qosimjonov, E. A. Zohidov va S. S.
Qurbonov). Lazer spektroskopiyasi sohasida nochizigʻiy muhitlarda lazer nurining
anomal ogʻishi va oʻz-oʻzidan fokuslanishi hodisalari kashf qilin-di (T. Usmonov,
S. A. Baxromov), tibbiyotda va ilmiy izlanishlarda keng qoʻllaniladigan eksimer
lazerlar yaratildi (T. U. Arslonbekov). Muntazam bir jinsli boʻlmagan muhitlarda
nurlar tartibsizligi xodisasi aniklandi (S. S. Abdullayev). Shuningdek, OʻzMU
hamda SamDU fizika f-tlarida qattiq va suyuq (yumshoq) muhitlar strukturasini
hamda ulardagi relaksatsiyaviy jarayonlarni optik usullar bilan oʻrganish sohasida
8
keng qoʻlamli tadqiqotlar olib borildi (B. M. Nosenko, A. A. Ayvazova, Sh.
OPTIKA Ota-jonov, U. V. Valiyev — OʻzMU; A. Q.Otaxoʻjayev, F. X. Tuxvatullin,
L. M. Sobi-rov, A. Jumaboyev va boshqa — SamDU).
| 