13
Yorug‘lik tezligini chekli ekanligini to‘g‘ri va bilvosita metodlar bilan
tajribada isbotlash mumkin. Turli metodlarda yorug‘likning manbadan qabul
qilgichgacha bo‘linib—tarqalishidan foydalaniladi.
Hozirgi zamon radiolashgan
qurilmalarida uzatuvchi qurilmalar impulsni davriy ravishda uzatadi, qaytgan to‘lqin
uzatuvchi radiostantsiyaga kelib uriladi. Hozirgi vaqtda lazer texnikasi yordamida
yorug‘lik tezligi yorug‘lik to‘lqin uzunligini radio nurlanish chastotasiga
ko‘paytmasi bilan aniqlanadi va
v
с
formula bo‘yicha hisoblanadi.
Mustaqil tarqaluvchi yorugʻlik nurlari haqidagi tasavvur qad. dunyo fani
davridayoq vujudga kelgan edi. Yunon olimi Evklid nurning toʻgʻri chiziqli tarqalish
va yorugʻlikning koʻzgudan qaytish qonunini kashf qildi. 17-asrda bir qator optik
asboblar (kuzatish trubasi, teleskop, mikroskop va b.)
kashf qilinishi va ularning
keng qoʻllanishi munosabati bilan Geometrik optika juda tez rivojlana boshladi. Shu
davrda golland matematigi V. Snell va R. Dekart tomonidan yorugʻlik nurlarining
ikki muhit chegarasida sinish qonunlari tajriba asosida kashf qilindi. 17-asr
oʻrtalaridayoq fransuz olimi P. Ferma Geometrik optikaning asosiy prinsipini
quyidagicha ifodalagan edi: ikki nuqta orqali oʻtuvchi yorugʻlik nuri shu nuktalar
oraligʻida eng qisqa vakt ketadigan yoʻl boʻylab yuradi. 18-asrdan boshlab optik
sistemalarining hisoblash usullari takomillasha borgan sari Geometrik optika amaliy
fan sifatida rivojlana bordi.
Geometrik optikada ozgina tushuncha va qonunlar (yorugʻlik nuri toʻgʻrisida
tasavvur, yorugʻlikning qaytishi va sinishi qonunlari)ga asoslanib, koʻpgina muhim
amaliy natijalarni olish mumkin.
Agar biror moddaga tashqaridan energiya berilsa, yutilgan energiya ta’sirida
moddani tashkil qilgan atomlar yoki molekulalar qo‘zg‘olgan holat ya’ni ortiqcha
energiyaga ega bo‘lgan holatga keladi.
Bu vaqtda elektronlar, ortiqcha energiya
hisobiga atomlarning yuqori pog‘onalariga o‘tib qo‘zg‘algan holatda bo‘ladi.Lekin
ular qo‘zg‘olgan holda uzoq saqlanmay, qisqa vaqt ichida ortiqcha energiyasini
chiqarib, o‘zining avvalgi turg‘un holatiga kelishga harakat qiladi. Molekulalar va
atomlar yutgan energiyasining bir qismini issiqlik emas nurlanish holida chiqarsa bu
14
hodisa lyuminessensiya deyiladi. Lyuminessent nurlanish
intensivligi Il analiz
qilinayotgan moddaning konsentratsiyalarinyng ma’lum intervalida shu modda
konsentratsiyasiga (C) proporsional bo‘ladi.
Il = K*C
Bu bog‘liqlikdan foydalanib ko‘pchilik moddalar miqdoriy analiz qilinadi.
Lyuminessensiyani vujudga keltirish uchun odatda ul’trabinafsha nurlaridan
foydalaniladi. Lyuminessent usuli juda sezgir metodlar qatoriga kiradi va uning
yordamida moddalarning kam miqdorlarini (10-
6
- 10-
8
g/ml) aniqlash mumkin.
Bundan tashqari kimyoviy analizda ba’zi lyuminessent hossaga ega bo‘lgan
organik birikmalar titrlash jarayonida indikatorlar tariqasida ishlatilishi bilan muhim
ahamiyatga ega. Organik moddalarning molekulasi kislotali yoki asosli hossalarga
ega bo‘lsa, eritmada vodorod ionlari konsentratsiyasi o‘zgarishi
bilan ularning
lyuminessensiyasi ham o‘zgaradi. Kimyoviy analizning titrimetrik metodlarida
bunday birikmalar lyuminesssent indikatorlar deb ataladi va ular moddalarning
miqdorini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Lyuminessent analiz
usuli sanoatda, qishloq xo‘jaligida keng qo‘llaniladi.
Titrimetriyada turli- tuman reaksiyalar ishlatiladi. Titrlash asosida qanday
reaksiya yotishiga qarab titrimetrik analizning quyidagi metodlari farqlanadi.
1.Neytralizatsiya metodlari. Asosida neytralizatsiya reaksiyasi yotadi:
