M. A. Raxmatullayev, B. I. Ganiyeva

31 
2. ELEKTRON ILMIY-TA’LIMIY RESURSLARNI
HUQUQIY HIMOYALASH 
 
2.1. Mualliflik huquqini himoya qilishning xalqaro me’yorlari 
 
“Mualliflik huquqi” (MH) tushunchasining o‘zi XVIII asrning 
boshidayoq paydo bo‘lgan. Ushbu huquqning asosiy maqsadi – 
insonning intellektual faoliyatini himoya qilish va taqdirlash 
hisoblanadi. Elektron resurslarni huquqiy himoyalash nafaqat obuna 
bo‘lish va jahon ma’lumot bazalaridan foydalanishga imkon yaratishda, 
balki lokal va korporativ tarmoqda o‘z raqamli kutubxonalarini 
shakllantirishda ham muhim jihatlardan biri bo‘lib hisoblanadi. 
«Mualliflik huquqi» (MX) tushunchasi 1709-yildan beri rivojlanib 
kelmoqda. Bu huquqning asosiy maqsadi – insonning intellektual 
faoliyatini himoyalash va rag‘batlantirishdan iborat.
MH termini ikki xil mazmunga ega: 

O`zining ishini takrorlash yoki ommaviy taqdim 
etish mumkinligi to‘g‘risidagi qarorni qabul qilish muallifning 
shaxsiy huquqi;

muallifning huquqlarini himoya qilish yuridik tizimi, moddiy 
huquqiy tizimning bir qismi.
MH (mualliflik huquqi) asarlarga o‘zining umumiy qattiq talablarini 
qo‘yadi:

muallif o‘z ishiga ma’naviy huquqqa ega:

hech kim muallifning ruxsatisiz uni o‘zgartirishi yoki muallifnin 
familiyasini ko‘rsatmasdan foydalanish huquqiga ega emas;

muallif bajargan ishi uchun mukofot olish huquqiga ham ega;

prodyuser/nashriyotchi ham ko‘pchilik hollarda qo‘shgan hissasi 
uchun mukofot olishi kerak. 
Barcha holatlarda ham ushbu talablar qo‘yiladimi? Har doim ham 
mualliflik huquqi talablariga amal qilish zarurmi? Agar shu masalani 
chuqurroq tahlil qilib chiqilsa, umumiy qoidalardan chetlanishlarni 
ko‘rsatish mumkin. Bu asosan MH uchun ma’lum chegirmalar nima 
maqsadda berilishiga taalluqlidir: ta’lim maqsadlaridami? Madaniyatni 
rivojlantirish maqsadlaridami? Ijtimoiy maqsadlardami? 
Kutubxona – bu axborot resurslaridan foydalanish faolligi eng ko‘p 
kuzatiladigan soha bo‘lganligi uchun aynan kutubxona xodimlari 

32 
qandaydir alohida shartlarni hisobga olib axborot resurslaridan 
foydalanish cheklanishlari hamda imkoniyatlari doirasini o‘rganishlari 
zarur.
Kutubxonalar endi kitob, kasseta, disklar kabi fizik oby’ektlarga ega 
bo‘lishlari, balki Internet tarmog‘idan va boshqa raqamli axborot 
resurslaridan (elektron jurnallar, ma’lumot bazalari va shu kabilar) erkin 
foydalanish huquqiga ega bo‘lmoqdalar.
Kutubxonachilarda yangi tashvishlar va vazifalar paydo bo‘lmoqda:

elektron resurslardan foydalanish tartibi to‘g‘risida litsenziyali 
kelishuvlarni tuzish;

ular kutubxona fondini bir qismi sifatida tarmoq xujjatlarini tanlab 
olish, baholash va solishtirishni o‘rganib olishlari kerak:

shartnoma va shartnoma huquqini o‘qish uchun qo‘shimcha bilim 
va ko‘nikmalar olishlari hamda muzokaralar olib borish ko‘nikmalarini 
egallashlari kerak.
MHga amal qilish ilmiy, ilmiy-ommabop, badiiy va boshqa 
asarlarni rag‘batlantirish uchun muhim ahamiyatga ega. O‘z asarlarini 
kutubxonalarda e’lon qilish va taqdim etishga ijodiy shaxslarni jalb 
qilish uchun samarali rag‘batlantirish mexanizmlarini topish zarur. 
Rivojlangan chet davlatlari tadqiqotlari nima uchun mualliflar 
kutubxonalarda erkin foydalanish uchun o‘z asarlarini taqdim eta 
olishlarining muhim sabablaridan biri-bu muallifning maqolalari yoki 
kitobidan foydalanish ko‘rsatkichlarining ancha o‘sishi ekanligini 
ko‘rsatadi. Mana shuning hisobiga uning asarlariga o‘quvchilarning 
qiziqishlari va talab darajasi bir necha bor ortadi.
Ammo, har qanday holatda ham kutubxona muallif bilan litsenziyali 
kelishuv tuzishi lozim. Kelishuv tuzishning qandaydir qat’iy standartlari 
mavjud emas, ammo muallif bilan imzolanishida amal qilinishi kerak 
bo‘lgan tomonlari bor. Bu tomonlari nimalardan iborat?
Odatda litsenziyali kelishuvlarda quyidagi tushunchalarga kiruvchi 
moddalari bo‘ladi:

kelishuv tomoni; 

deklarativ qismi;

kelishuv izohlari; 

aniqlik kiritish; 

qonunni tanlash; 

shartnomaning asosiy qismi; 

ushub litsenziya tomonidan beriladigan huquq; 

33 

qo‘llash cheklanishlari; 

amal qilish muddati va tugashi sanasi; 

yetkazib berish usuli va litsenziyalashtirilgan materiallardan
foydalanish; 

litsenzion to‘lov; 

litsenziya egasining (kutubxonaning) harakatlari; 

bajarish va baholash; 

kafolotlari, majburiyatlar, zararni o‘rnini to‘ldirish; 

fors-major; 

huquqini sotish(berish); 

xabardor qilish; 

kelishmovchiliklarni hal qilish; 

qo‘shimcha hujjatlar; 

imzolar. 
Dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida bo‘lgani kabi O‘zbekistonda 
mualliflik huquqlari «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar 
to‘g‘risidagi» (21.07.2006-yil) Qonun bilan belgilanadi. Afsuski 
elektron nashrlar bilan bog‘liq punktlarni hisobga olish mumkin bo‘lgan 
moddalar yoki alohida qonun hali yo‘q, ammo hozirgi paytda asarlardan 
kutubxonalarda foydalanishda MHni himoya qilish uchun ushbu 
Qonunning qator moddalaridan foydalanishimiz mumkin. Elektron 
resurslardan nusxa olish, shakllantirish, yozma hamda elektron 
shakllarini tarqatishda kutubxonalar amal qilishlari mumkin bo‘lgan 
Qonunning eng muhim moddalarini ko‘rib chiqamiz.
4-moddaga binoan «MH quyidagilarga taalluqli: O‘zbekiston 
Respublikasi fuqarolari hisoblangan yoki O‘zbekiston Respublikasida 
doimiy turar joyiga ega bo‘lgan mualliflar asarlari yoki boshqa MHning 
dastlabki egalariga; mualliflarning fuqaroligi va doimiy turar joyidan 
qat’i nazar birinchi bor O‘zbekiston Respublikasida e’lon qilingan 
asarlarga; O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga binoan 
O‘zbekiston Respublikasida qo‘riqlanadigan asarlarga». 
Mualliflik huquqi (MH) adabiyot asarlariga ham taalluqli (5-
modda). Elektron resurslarni, elektron ma’lumotlar bazalarini, elektron 
kutubxonalarni yaratishda biz kimningdir asaridan foydalanadigan 
bo‘lsak ushbu moddaga amal qilishimiz kerak bo‘ladi.
MH biror-bir oby’ektiv shaklda bo‘lgan, e’lon qilingan hamda
e’lon qilinmagan asarlarga ham taalluqli: yozma (qo‘lyozma, mashinada 
terilgan, nota yozuvi va shu kabilar); ovozli yoki video (mexanik, 

34 
magnitli, raqamli, optik va shu kabi); tasvir (rasm, eskiz, kartina, plan, 
chizma, kino-, tele-, video- yoki fotokadr va shu kabilar); boshqa 
formatlardagi.
6-moddaga binoan quyidagilar mualliflik huquqi hisoblanadi: 

adabiy asarlar (adabiy-badiiy, ilmiy, o‘quv, publitsistik va 
boshqalar);

drama va ssenariy asarlari; 

matnli yoki matnsiz musiqa asarlari; 

musiqali drama asarlari; 

audiovizual asarlar; 

fotosurat asarlari va fotosuratga o‘xshash usul bilan olingan 
asarlar; 

geografik, geologik va boshqa xaritalar, planlar, eskizlar, 
geografiyaga, topografiyaga hamda boshqa fanlarga taalluqli asarlar. 
Shundan kelib chiqqan holda, agar darsliklar, ilmiy maqolalar, 
kitoblar va hakazolarni raqamli turiga aylantirmoqchi bo‘lsangiz ushbu 
asarlardan ixtiyoriy foydalanish, ko‘paytirish bo‘yicha Qonun 
qo‘yadigan cheklanishlarni hisobga olish lozim. 
7-moddaga binoan asarlarning bir qismi, asarning hosilasi va 
tarkibiy qismlari ham mualliflik huquqi oby’ektlari hisoblanishini esda 
tutish zarur. Bunga quyidagilar kiradi: mustaqil foydalanilishi mumkin 
bo‘lgan asarning ma’lum bir qismlari (shu jumladan uning nomi); 
asarning hosilalari (tarjimalar, ishlanma asarlar, annotatsiyalar, 
referatlar, muxtasar xulosalar, sharhlar, inssenirovkalar, aranjirovkalar, 
soddalashtirishlar hamda fan, adabiyot va san’at asarlarining boshqa 
qayta 
ishlanmalari); 
to‘plamlar (ensiklopediyalar, antologiyalar, 
ma’lumotlar bazalari) va materiallarning tanlab olinishi yoki 
joylashtirilganligiga ko‘ra ijodiy mehnat natijasi bo‘lgan boshqa 
jamlama asarlar mualliflik huquqi oby’ektlari hisoblanadi.
Shundan kelib chiqib, elektron to‘liq matnli ma’lumotlar bazasini, 
meltimediali ma’lumotlar bazasini yaratishda kimning asarlaridan, qay 
darajada (to‘laligicha yoki qisman, matnli yoki multimediali shaklda) 
foydalanilayotganligi hisobga olinishi kerak.
Rasmiy hujjatlar (qonunlar, qarorlar va shu kabilar) hamda ularning 
tarjimalari mualliflik huquqi oby’ektlari hisoblanmaydilar; rasmiy 
belgilar va ramzlar (bayroqlar, gerblar, ordenlar, pul belgilar va shu 
kabilar); odatiy ommaviy axborot xususiyatiga ega kun yangiliklari 
to‘g‘risidagi yoki kundalik hodisalar to‘g‘risidagi xabarlar. Ushbu 

35 
hujjatlar, agar ochiq matbuotda e’lon qilingan yoki jamoatchilik 
xabardor bo‘lsa hech bir maxsus ruxsatlarsiz va kelishuvlarsiz elektron 
ma’lumotlar bazasiga kiritilishi mumkin.
Kim asarning muallifi hisoblanadi? Mualliflik huquqi barcha 
qoidalariga amal qilish uchun kimga murojaat etish kerak? Asarning asl 
nusxasi yoki nusxasida muallif sifatida ko‘rsatilgan shaxs muallif 
hisoblanadi (10-modda).
Asar imzosiz yoki taxallus ostida chop etilgan taqdirda (muallifning 
taxallusi uning kim ekanligiga shubha qoldirmaydigan hollar bundan 
mustasno), asarni chop etgan, asarda ismi-sharifi yoki nomi ko‘rsatilgan 
noshir, agar boshqa dalillar bo‘lmasa, muallifning vakili hisoblanadi 
hamda muallifning huquqlarini himoya qilish va ularning amalga 
oshirilishini ta’minlash huquqiga egadir. Bu qoida bunday asar muallifi 
o‘z shaxsini oshkor etguniga va o‘zining muallif ekanligini ma’lum 
qilguniga qadar amalda bo‘ladi. 
Ammo asar bir necha mualliflar tomonidan yozilgan bo‘lishi 
mumkin. Hamkorlikdagi asarga MH shunday asar ajralmas yaxlitni 
tashkil qiladimi yoki har biri mustaqil ahamiyatga ega qismlardan 
tashkil topadimi, bundan qat’y nazar hamkorlikda hammualliflarga 
tegishli bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda mualliflar o‘rtasida qandaydir 
rasmiy kelishuvlar bo‘lmasa hammualliflardan har biri mustaqil 
ahamiyatga ega bo‘lgan o‘zi yaratgan asarning bir qismidan foydalanish 
huquqiga ega (12-modda).
Ko‘pincha qandaydir asarlar qayta ishlanadi. Bu holat odatda ilmiy 
asarlar, kitoblar bilan kuzatiladi. Ular asosida boshqa mualliflar 
to‘ldirishlar va qo‘shimchalar bilan o‘z asarlarini yaratadilar. Ya’ni, 
umuman olganda yangi asar paydo bo‘ladi. Agarda yaratilayotgan 
elektron resursda boshqa mualliflarning asarlaridan foydalanilgan 
bo‘lsa, mohiyati bo‘yicha asarning hosilasi hisoblanadi.
Hosila asarning muallifi qayta ishlangan asarning muallifi 
huquqlariga amal qilish sharti bilan o‘zi yaratgan asarga bo‘lgan MH 
dan foydalanadi. Bular dastlabki muallifga ilova yoki qandaydir 
kelishuvlar bo‘lishi kerak. Hosila asarning muallifi MH qayta ishlashga 
asos bo‘lgan asarni boshqa shaxslar tomonidan qayta ishlashlariga to‘siq 
bo‘lmaydi.
Muallif asardan har qanday shaklda va har qanday usul bilan 
foydalanish 
huquqiga 
ega 
(19-modda). 
Ya’ni o‘z asarlarini 
raqamlashtirishga, ma’lumotlar bazasida saqlashga, Internet orqali 
tarqatish uchun berish yoki bermasligini o‘zi hal qilish huquqiga ega. 

36 
Asardan foydalanishga muallifning favqulodda huquqi quyidagi 
harakatlarni amalga oshirish yoki ruxsat berish huquqini anglatadi: 

asarning asl nusxasini yoki nus’halarini sotish yoki boshqa 
xususiyliklik huquqini (tarqatish huquqini) berish bilan tarqatish. Misol 
uchun, muallif asarning raqamlashtirilgan shaklini faqatgina ushbu 
kutubxonaning lokal ma’lumotlar bazasida saqlanishi mumkinligi sharti 
bilan o‘z asarini kutubxonaga berishi mumkin; 

asarni o‘zgartirish, bezash yoki boshqa usul bilan qayta ishlash 
(qayta ishlash huquqi); 

muallif asaridan har bir foydalanish turi uchun mukofot olish 
huquqiga ega (mukofot olish huquqi). 
Asardan daromad olish maqsadida foydalanilganmi yoki undan 
foydalanishda 
buni 
ko‘zlanmaganmi, bundan qat’i nazar, u 
foydalanilgan hisoblanadi. O‘z o‘quvchilariga bepul taqdim etish uchun 
asarni raqamlashtirgan, ammo buni muallif bilan kelishmagan 
kutubxonalar, ARMlar ham MHni buzgan hisoblanadilar.
«Qaysi 
asarlardan 
muallifning 
ruxsatisiz 
foydalanishimiz 
mumkin?», «Muallif olamdan o‘tgan bo‘lsa nima qilish kerak?», 
«Qadimiy qo‘lyozmalar, nodir asarlarni nima qilish mumkin?», «Ular 
kimning mulki?», «Ularni ortiqcha qog‘ozbozliksiz raqamlashtirish 
mumkinmi?» degan savollar juda muhim.
Asar muallifining yoki boshqa huquq egasining roziligisiz va 
mukofot to‘lamasdan kutubxonalar erkin foydalaniladigan asarlar 
nusxalarini faqatgina vaqtinchalik foydalanishga taqdim etishlari 
mumkin. Bunda mualliflik huquqi oby’ektlari bo‘lgan, raqamli shaklda 
ifodalangan 
asarlarning 
nusxalari, 
shu 
jumladan, 
kutubxona 
resurslaridan o‘zaro foydalanish tartibida beriladigan asarlarning 
nusxalari, bu asarlarning raqamli shakldagi ko‘chirma nusxalarini 
yaratish imkoniyatini istisno etish sharti bilan faqat kutubxonalarning 
binosi ichida vaqtinchalik foydalanishga berilishi mumkin. 
(26-modda): 
Asarda muallifning ismi-sharifi, olingan manbasini albatta 
ko‘rsatgan holda hamda asardan normal foydalanilishiga zarar 
yetkazmaslik va muallifning qonuniy manfaatlariga putur yetkazmaslik 
sharti bilan quyidagi tarzda erkin foydalanishga yo‘l qo‘yiladi: 

daromad olishni ko‘zlamagan holda, muallifning yoki boshqa 
huquq egasining roziligisiz va haq to‘lamagan holda, lekin asaridan 
foydalanilayotgan muallifning ismi-sharifini va olingan manbayini 

37 
albatta ko‘rsatgan tarzda bir nusxada reprografik takrorlashga yo‘l 
qo‘yiladi (27-modda); 

kutubxonalar va arxivlar tomonidan asarning yo‘qolgan yoki 
yaroqsiz bo‘lib qolgan nus’halarini tiklash, almashtirish uchun, 
shuningdek o‘z fondlaridan bu asarlarni biron sabab bilan yo‘qotgan 
boshqa kutubxonalar va arxivlarga asarlarning nusxalarini berish uchun 
chop etilgan asarni; 

kutubxonalar va arxivlar tomonidan fuqarolarning o‘quv va 
tadqiqot maqsadlaridagi so‘rovlari bo‘yicha, shuningdek ta’lim 
muassasalari tomonidan auditoriya mashg‘ulotlari uchun to‘plamlarda, 
gazetalar va boshqa davriy nashrlarda chop etilgan ayrim maqolalari va 
kichik hajmli asarlarni, chop etilgan yozma asarlardan (suratli yoki 
suratsiz) qisqa parchalarni bir nusxada. 
Kutubxona o‘z o‘quvchilari uchun mana shunday ixtisoslashtirilgan 
elektron-kutubxonalarni yaratishi mumkin. 
Qonun dasturli mahsulotlar va ma’lumotlar bazalari egalari va 
foydalanishga MHni ham qamrab oladi. EHM uchun dasturning yoki 
ma’lumotlar bazasining nusxasiga qonuniy ega bo‘lgan shaxsning 
keyinchalik shaxsiy foydalanish maqsadida EHM uchun dasturni yoki 
ma’lumotlar bazasini erkin takrorlashga va soddalashtirishga bo‘lgan 
huquqi qonun bilan belgilanadi (32-modda).
Mualliflik huquqi muallifning butun hayoti davomida va uning 
vafotidan keyin ellik yil davomida amal qiladi (35-modda). 
Hammualliflikda 
yaratilgan 
asarga 
bo‘lgan mualliflik huquqi 
hammualliflarning butun hayoti davomida va hammualliflar orasida eng 
uzoq umr ko‘rgan oxirgi shaxs vafot etganidan keyin ellik yil davomida 
amal qiladi. Agar asarning muallifi va hammualliflari ellik yil ilgari 
vafot etgan bo‘lsalar kutubxona hech bir maxsus ruxsatlarsiz elektron 
resurslar yaratishi va ularni lokal tarmoqda, Internetda hamda sotish 
uchun taqdim etishi mumkin. 
Muallifning vafotidan keyin birinchi marta e’lon qilingan asarga 
bo‘lgan mualliflik huquqi asar e’lon qilinganidan keyin ellik yil 
davomida amal qiladi. Ya’ni kutubxonada saqlanadigan qadimiy 
qo‘lyozmalar qo‘shimcha ruxsatlarsiz raqamlashtirilishi mumkin. 
Muallifning mulkiy huquqlari meros bo‘yicha o‘tadi (36-modda). 
Muallifning shaxsiy nomulkiy huquqlari meros bo‘yicha o‘tmaydi. 
Muallifning merosxo‘rlari ko‘rsatilgan huquqlarni himoya qilishga 
haqlidir. Merosxo‘rlarning ushbu huquqlari muddat bilan cheklanmaydi. 

38 
Asarlarga bo‘lgan mualliflik huquqining amal qilish muddati tugashi 
ularning ijtimoiy mulkka aylanishini bildiradi (37- modda). 
Mulkiy huquqlar faqat mualliflik shartnomasini tuzish yo‘li bilan 
huquq egasi tomonidan boshqa shaxsga o‘tkazilishi mumkin (38-
modda).
Muallifning mulkiy huquqlarini boshqa shaxsga o‘tkazish mutlaq 
huquqlarni boshqa shaxsga o‘tkazish to‘g‘risidagi mualliflik shartnomasi 
asosida yoki mutlaq bo‘lmagan huquqlarni boshqa shaxsga o‘tkazish 
to‘g‘risidagi mualliflik shartnomasi asosida amalga oshirilishi mumkin. 
Mualliflik shartnomasi (yoki litsenziya kelishuvi)da quyidagilarni 
nazarda tutish kerak: 

asardan foydalanish usullari (mazkur shartnoma asosida 
o‘tkaziladigan aniq huquqlar); 

asardan foydalanishning har bir usuli uchun to‘lanadigan haq 
miqdori va (yoki) to‘lanadigan haq miqdorini belgilash tartibi, uni 
to‘lash tartibi hamda muddatlari (39-modda). 
Misol uchun muallif o‘z asarining elektron shaklidan faqatgina 
ushbu kutubxona doirasida (kompyuterli o‘quv zalida) va uning 
o‘quvchilari uchun nusxa olish huquqisiz foydalanishga ruxsat berishi 
mumkin. U elektron versiyasini sotishda foizlarni talab qilishi yoki hech 
qanday cheklanishlarsiz kutubxonaga undan foydalanishda to‘la erkinlik 
berishi mumkin. Mualliflik shartnomasida asardan foydalanish huquqi 
qancha muddatga o‘tkazilishi to‘g‘risida shart belgilanmagan taqdirda, 
shartnoma tuzilgan sanadan boshlab besh yil o‘tganidan keyin, agar 
foydalanuvchi shartnomani bekor qilinguniga qadar kamida olti oy oldin 
bu haqda yozma ravishda ogohlantirilgan bo‘lsa, shartnoma muallif 
tomonidan bekor qilinishi mumkin. 
Mualliflik shartnomasida asardan foydalanish huquqi amal 
qiladigan hudud doirasi to‘g‘risida shart bo‘lmagan taqdirda, 
shartnomaga binoan boshqa shaxsga o‘tkazilayotgan huquqning amal 
qilishi O‘zbekiston Respublikasi hududi bilan cheklanadi. Boshqa 
shaxsga o‘tkazilishi mualliflik shartnomasida bevosita nazarda 
tutilmagan asardan foydalanish huquqlari boshqa shaxsga o‘tkazilmagan 
deb hisoblanadi. 
To‘lanadigan haq mualliflik shartnomasida asardan foydalanishning 
tegishli usuli uchun olinadigan daromaddan foiz tarzida belgilanadi yoki 
agar buni asarning xususiyati yoki undan foydalanishning o‘ziga xos 
jihatlari bilan bog‘liq holda amalga oshirish mumkin bo‘lmasa, 

39 
shartnomada qayd etilgan summa tarzida yoxud boshqacha tarzda 
belgilanadi.
Shartnomada, masalan, asarni onlayn foydalanish uchun pullik 
taqdim etilganda foydaning ma’lum qismini to‘lash kabi mukofot turi 
ko‘zda tutilishi mumkin. Bunday holatlarda manbaga necha bor 
murojaat etilganligi, asardan necha bor nusxa olinganligi qat’iy qayd 
etilishi kerak.
Asar mualliflari, ijrochilari yoki boshqa huquq egalari o‘z mulkiy 
huquqlarini amalga oshirish maqsadida o‘z mulkiy huquqlarini jamoaviy 
asosda boshqaradigan tashkilotlar tuzishga haqlidir (56-60-moddalar). 
Kutubxona konsorsiumi shunday tashkilot bo‘lishi mumkin.
Konsorsium, notijorat tashkilot sifatida muallif bilan asarning elektron 
shaklidan va kutubxona – konsorsium a’zolari doirasida foydalanishga 
eksklyuziv huquqqa shartnoma tuzishi mumkin. Bu holat konsorsiumga 
birlashgan kutubxonalarga har biri alohida shartnoma tuzgan holatlarga 
qaraganda mablag‘ni ancha tejashga, muallifga esa munosib mukofot 
olishiga imkon beradi. Konsorsium kutubxonalari kutubxonalardan 
biriga mualliflar bilan muzokaralar olib borish va konsorsium nomidan 
shartnomalar imzolash vakolatini berishlari mumkin.
Mulkiy huquqlarni jamoaviy asosda boshqaruvchi tashkilotlarning 
faoliyatiga nisbatan monopoliyaga qarshi qaratilgan qonun hujjatlarida 
nazarda tutilgan cheklashlar qo‘llanilmaydi. 
Konsorsium o‘zi qaysi huquq egalarining nomidan ish ko‘rayotgan 
bo‘lsa, shu huquq egalarining nomidan va ulardan olingan vakolatlar 
asosida quyidagi huquqlarga ega bo‘ladi (58-modda):

mukofot miqdorini va shartnomalarning tuzilishiga doir boshqa 
shartlarni foydalanuvchilar bilan kelishib olish; 

konsorsium boshqarayotgan huquqlardan foydalanish uchun 
foydalanuvchilar bilan shartnomalar tuzish; 

tashkilot to‘lanadigan haqni yig‘ish bilan ushbu Qonunda nazarda 
tutilgan hollarda shartnoma tuzmasdan shug‘ullangan taqdirda, bunday 
haq miqdorini foydalanuvchilar bilan kelishib olish; 

shartnomalarda nazarda tutilgan haqni yig‘ish, taqsimlash va 
to‘lash; 

bunday tashkilot o‘zi boshqarayotgan huquqlarni himoya qilish 
uchun zarur bo‘ladigan har qanday yuridik harakatlarni bajarish; 

shunday tashkilot tomonidan belgilangan tartibda asarlarni va 
(yoki) turdosh huquqlar oby’ektlarini, shuningdek asarlarga va (yoki) 

40 
turdosh huquqlar oby’ektlariga bo‘lgan huquqlarni boshqa shaxsga 
o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomalarni ro‘yxatga olishni va (yoki) 
saqlashga topshirishni amalga oshirish. 
Mulkiy huquqlarni jamoaviy asosda boshqaruvchi tashkilot huquq 
egalari bilan tuzilgan shartnomalar asosida va qonun hujjatlariga 
muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin (62-modda). 
Mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni buzish quyidagilar bo‘lishi 
mumkin: 

mualliflarning shaxsiy nomulkiy huquqlarini buzish; 

ijrochining ism-sharifga bo‘lgan va ijroni har qanday tarzda buzib 
ko‘rsatilishidan yoki har qanday boshqacha tarzda tajovuz qilinishidan 
himoya qilish huquqlarini buzish; 

huquq 
egasi 
yoki 
mulkiy 
huquqlarni 
jamoaviy 
asosda 
boshqaruvchi tashkilot bilan shartnoma tuzmasdan asarlar yoki turdosh 
huquqlar oby’ektini takrorlash, tarqatish yoki undan boshqacha tarzda 
foydalanish, ushbu Qonunda nazarda tutilgan hollarda haq to‘lash 
to‘g‘risidagi talablarni buzish; 

asarlardan yoki turdosh huquqlar oby’ektlaridan huquq egasi yoki 
mulkiy huquqlarni jamoaviy asosda boshqaruvchi tashkilot bilan 
tuzilgan shartnoma bo‘yicha olingan huquqlarni oshirib yuborgan holda 
foydalanish; 

huquq egalarining mulkiy huquqlarini boshqacha tarzda buzish 
mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni buzishdir. 
Asarlarning va turdosh huquqlar ob’ektlarining takrorlanishi yoki 
tarqatilishi mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni buzgan holda 
amalga oshiriladigan nusxalari kontrafakt nusxalardir. Ushbu Qonunga 
muvofiq muhofaza qilinadigan asarlarning va turdosh huquqlar 
oby’ektlarining bunday asarlarni va turdosh huquqlar oby’ektlarini 
muhofaza qilish to‘xtatilgan yoki hech qachon muhofaza qilinmagan 
davlatlardan huquq egalarining roziligisiz import qilinadigan nusxalari 
ham kontrafakt nusxalardir. 
Elektron resurslarni yaratish va foydalanishda mualliflik huquqini 
himoya qilish bo‘yicha muhim tomonlarini ko‘rsatish mumkin. 
1. An’anaviy va elektron ko‘rinishda taqdim etilganda quyidagilar 
mualliflik huquqi oby`ektlari hisoblanadi: 

adabiy asarlar (adabiy-badiiy, ilmiy, o‘quv, publitsistik va boshqa 
asarlar); 

drama va ssenariy asarlari; 

41 

matnli yoki matnsiz musiqa asarlari; 

musiqali drama asarlari; 

xoreografiya asarlari va pantomimalar; 

audiovizual asarlar; 

rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika, dizayn asarlari va tasviriy 
san’atning boshqa asarlari; 

manzarali-amaliy va sahna bezagi san’ati asarlari; 

fotografiya asarlari va fotografiyaga o‘xshash usullarda yaratilgan 
asarlar; 

geografik, geologiya xaritalari va boshqa xaritalar, jo‘g‘rofiya, 
topografiya va boshqa fanlarga taalluqli tarhlar, eskizlar va asarlar. 
2. Asarning asl nusxasida yoki nusxasida muallif sifatida 
ko‘rsatilgan shaxs, agar boshqacha hol isbotlanmagan bo‘lsa, asar 
muallifi hisoblanadi. Elektron to‘la matnli ma’lumotlar bazasini va 
meltimediali ma’lumotlar bazasini yaratishda kimning asarlaridan, qay 
darajada (to‘laligicha yoki qisman, matnli yoki multimediali shaklda) 
foydalanayotganligimizni hisobga olish kerak.
3. Muallif asardan har qanday shaklda va har qanday usulda 
foydalanish mutlaq huquqiga ega. Muallif kutubxonaga o‘z asarlarini 
raqamlashtirish, ma’lumotlar bazasida saqlash, Internet orqali tarqatish 
uchun ruxsat berishi yoki ruxsat bermasligi mumkin. 
4. Muallif o‘z asaridan elektron ko‘rinishda foydalanganligi uchun 
mukofot olish huquqiga ega (mukofot olish huquqi). Ushbu huquq 
muallif va kutubxona o‘rtasida maxsus kelishuv bilan belgilanadi.
5. Muallif roziligisiz va mukofott to‘lashsiz quyidagi hollarda 
ularning asarlarini elektron kutubxonaga kiritish mumkin:

ellik yil ilgari vafot etgan mualliflarning asarlaridan kutubxona 
to‘siqlarsiz foydalanishi mumkin; 

kutubxonada saqlanadigan qadimiy qo‘lyozmalardan hech bir 
qo‘shimcha ruxsatlarsiz raqamli ko‘rinishga keltirilishi mumkin (27-
modda). 
6. Shuningdek, daromad olishni ko‘zlamagan holda muallifning 
yoki boshqa huquq egasining roziligisiz va haq to‘lamagan holda, lekin 
asaridan foydalanilayotgan muallifning ismi-sharifini va albatta 
reprografik asar olingan manbani ko‘rsatgan tarzda kutubxonalar va 
arxivlar tomonidan. 
7. Asarning yo‘qolgan yoki yaroqsiz bo‘lib qolgan nusxalarini 
tiklash, almashtirish shuningdek o‘z fondlaridan bu asarlarni biron sabab 

42 
bilan yo‘qotgan boshqa kutubxonalar va arxivlarga asarlarning 
nusxalarini berish uchun chop etilgan asarni;
8. Kutubxonalar va arxivlar tomonidan fuqarolarning o‘quv va 
tadqiqot maqsadlaridagi so‘rovlari bo‘yicha, shuningdek, ta’lim 
muassasalari tomonidan auditoriya mashg‘ulotlari uchun to‘plamlarda, 
gazetalar va boshqa davriy nashrlarda chop etilgan ayrim maqolalar va 
kichik hajmli asarlarni, chop etilgan yozma asarlardan (suratli yoki 
suratsiz) qisqa parchalarni bir nusxada takrorlashga yo‘l qo‘yiladi. 
Masalan, Butundunyo intellektual mulk egaligi (WIPO) tashkiloti 
1974-yil tashkil etilgan bo‘lib, hozirda Birlashgan Millatlar tashkiloti 
organi sifatida intellektual mulk borasida ishtirokchi mamlakatlarga 
bo‘lgan talablarni o‘rnatadi. Bu talablar quyidagi hujjatlarda o‘z aksini 
topadi:

1996-yilgi Mualliflik huquqi to‘g‘risidagi shartnoma (The WIPO 
Copyright Treaty 1996), Ijro va fonogrammalar bo‘yicha 1996-yilgi 
shartnoma VOIS (The WIPO Performances and Phonograms Treaty 
1996);

VOIS va VTO o‘rtasidagi 1995- yilgi shartnoma (the Agreement 
between WIPO and WTO; 1995);

Adabiy va badiiy asarlarni himoyasi bo‘yicha Bern Konvensiyasi 
1971-yilgi Parij akti (the Paris Act; 1971); 

Ijrochilar, ovoz yozish prodyuserlari, eshittirish tashkilotlarini 
himoyalash xalqaro konvensiyasi (the International Convention for the 
Protection of Performers, Producers of Phonograms and Broadcasting 
Organisations) . 

1961-yilgi Rim konvensiyasi (the Rome Convention; 1961).
Xalqaro Savdo tashkilotlarga a’zo bo‘lish istagini bildirgan 
mamlakatlar (WTO) Shartnomani ratifikatsiya qilishga majburlar 
Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPs)-
intellektual mulk huquqlarini savdo jihatlari bo‘yicha o‘z milliy 
qonunchilik doirasida Shartnomani qabul qilishlari lozim. Bu WTOga 
a’zo mamlakat dunyo bozoriga chiqish uchun muqobil bo‘lgan 
mualliflik huquqining xalqaro normalariga qat’iy amal qilishini 
anglatadi. 
Ko‘pgina mamlakatlarda mualliflik huquqi asosiy strukturasini 
shakllantiruvchi Bern konvensiyasiga 150 dan ortiq mamlakatlar 
qo‘shilgan. Bern konvensiyasining shartnoma shartlari qonunchilikdagi 

43 
eng so‘nggi o‘zgarishlarni hisobga oladi. Qonunchilikdagi eng so‘nggi 
o‘zgarishlar quyidagi prinsiplar ta’siri ostida shakllantiriladi: 
1. Shartnoma imzolagan har bir mamlakat kelib chiqishidan qat’iy 
nazar barcha asarlarga bir xil himoyani amalga oshirishi zarur. 
2. Yaratilgan asarga hech qanday rasmiyatchiliklarsiz mualliflik 
xuquqining mavjud bo‘lishi. 
3. Mualliflik huquqi himoyasining minimal muddatlarining 
belgilanishi. 
4.
Barcha mamlakatlar mualliflik huquqi himoyasiga birdaniga bir 
xil darajada amal qila olmasliklari tan olinadi. Rivojlanayotgan 
mamlakatlar uchun Bern konvensiyasi talablariga biroz yengilliklar 
kiritilgan.
5.
Mualliflarning asosiy huquqlari yoritilgan. 
6.
Mualliflik huquqi mamlakatning kelib chiqishiga bog‘liq 
bo‘lmaydi. 
7.
Barcha istsnolar kutubxonalar uchun: Bern konvensiyasi doirasida 
yuqoridagi huquq va majburiyatlarning istisnolari tariqasida milliy 
miqyosda qabul qilinadi 
Universal Copyright Convention-bu mualliflik huquqi bo‘yicha 
Xalqaro konvensiyadir. Uning maqsadi davlatlarni Bern konvensiyasini 
imzolashga jalb etib, mualliflik huquqi borasidagi Yevropa konsepsiyasi 
va mulliflik huquqining umumhuquqiy g‘oyalari o‘rtasidagi qat’iy 
iqtisodiy huquqlar konsepsiyasiga asoslangan uzilishlarni qisqartiradi. 
Hisoblash va orgtexnikalarning zamonaviy vositalari ARMlarda 
hujjatlarni ko‘paytirishni, ulardan nusxa olishni juda ham soddalashtirib, 
qulay va arzon bo‘lishini ta’minladi. Zamonaviy bosqichda yirik Milliy 
kutubxonalarni foydalanuvchilarni axborot so‘rovlariga javob berishi va 
mualliflik huquqining yuridik talablari bajarilishini kutubxonalarning 
moliyaviy manfaatlari bilan bog‘liqligi mutanosibligini tahlil qilamiz. 
Axborot-kutubxona faoliyati bo‘yicha rivojlangan mamlakatlar tajribasi 
shuni ko‘rsatadiki, hujjatlarni nus’halashga bo‘lgan chegaralanishlar 
sababchisilari sifatida shartli ravishda bir necha guruhga bo‘lish 
mumkin: Huquqiy, miqdoriy, maqsadi bo‘yicha va foydalanish shartlari 
bo‘yicha. Quyida dunyoning yetakchi kutubxonalarining hujjatlarni 
nusxalash bo‘yicha mualliflik huquqlari tajribasini ko‘rib o‘tamiz 
(Germaniya Milliy kutubxonasi, AQSH Kongress kutubxonasi, 
Britaniya kutubxonasi, Fransiya Milliy kutubxonasi, Fin Milliy 
kutubxonasi, 
Daniya 
Qirollik 
kutubxonasi, 
Avstraliya 
Milliy 
kutubxonasi). 

44 

Download 3 Mb.