12
tartibsiz ko‘rinishdagi, turli xil formatdagi hujjatlarning to‘plami, ya’ni
ma’lumotlar massivi bo‘lishi mumkin.
AXBOROT-KUTUBXONA RESURSI moddiy ob’yektda matn,
ovozli yozuv yoki tasvir tarzida qayd etilgan hamda identifikatsiyalash,
saqlash va foydalanishni ta’minlash uchun rekvizitlarga ega bo‘lgan
axborot. Bu yerda «identifikatsiyalash uchun rekvizitlar» tushunchasi
muhim o‘rin tutadi, chunki, mazkur ko‘rsatkichlar
asosida hujjatni
topish (identifikatsiyalash) mumkin. Rekvizitlar qat’iy qoidalar va
kutubxonachilik standartlari asosida qo‘yiladi. Bu an’anaviy hamda
elektron, virtual kutubxonalardagi ma’lumotlar qidiruv jarayonini
shakllantirishda muhim jihatdir.
ILMIY-TA’LIMIY AXBOROT RESURSLARI – litsenziyalangan
va taqrizdan o‘tgan ilmiy-ta’limiy axborotlar (
jurnallar, maqola,
kitoblar, multimedia va boshqalar). Ilmiy-ta’limiy axborot resurslari
muhim qiymatga ega bo‘lgan intellektual manbadir. Odatda har bir
hujjat ma’lumotlar bazasi, jurnallar, tegishli to‘plamlarga kiritilishidan
avval yetakchi olimlar, mutaxassislar tomonidan saralashdan o‘tadi. Bu
hujjatlar tizimlashtiriladi, kataloglashtiriladi va operativ foydalanishni
ta’minlash maqsadida ilmiy-ta’limiy axborotlarning ma’lumot
bazalariga joylashtiriladi. Asosiy foydalanuvchilarni ilmiy xodimlar,
o‘qituvchilar, magistrlar va talabalar tashkil etadi.
JAHON AXBOROT RESURSLARI – dunyoning yetakchi
nashriyotlarining axborot resurslaridir. Bu axborot qidiruv tizimiga ega
jamiyat
tomonidan tan olingan, tizimlashtirilgan va tuzilmalashgan
ilmiy-ta’limiy resurslarning ma’lumot bazalaridir. Jahon axborot
resurslari ro‘yxatiga yuqori impakt faktorli jurnallar, eng ko‘p iqtibos
keltirilgan ilmiy monografiyalar, darsliklar,
maqolalar va boshqa
resurslar kiradi.
ERKIN FOYDALANISH (Open Access) – kitobxonlarning Internet
orqali bepul foydalanish, o‘qish, yuklab olish, nusxa ko‘chirish, tarqatish
va chop etish, qidirish, indekslash, ma’lumot sifatida uzatish yoki qonun
doirasida, boshqa maqsadlarda, moliyaviy va texnik to‘siqlarsiz
muallifga
iqtibos
keltirgan
holda
foydalanishdir.
«Erkin
foydalanish»dagi jurnallar doimo bepul bo‘lmasligi mumkin. Ular
muallif gonorarlarini to‘lash uchun, jurnalni o‘z vazifalarini bajarish
uchun qo‘llash maqsadida narx ham o‘rnatishlari mumkin, lekin erkin
foydalanishda bo‘lib, kitobxonlar, foydalanuvchilar uchun ochiqdir.
Foydalanish uchun biror-bir to‘lov talab etadigan jurnallarni ba’zan
«gibrid foydalanishli» jurnallar deb ham ataydilar.
13
MA’LUMOT BAZALARI (data base) – tasvirlash, saqlashning
alohida qoidalar asosida tashkil etilgan amaliy dasturlar asosida tuzilgan
ma’lumotlar yig‘indisidir. Ma’lum bir qoidalar asosida tashkil qilingan,
umumiy tavsif, saqlash va o‘zgartirish tamoyillari
nazarda tutilgan
ma’lum bir soha bo‘yicha (ilmiy-ta’limiy, iqtisod) ma’lumotlar majmui.
Bizning holatda bu ilmiy jurnallar, kitoblar, hisobot va shu kabilarning
ma’lumot bazalaridir. Ma’lumotlar bazasiga murojaat qilish ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimi orqali amalga oshiriladi.
PLAGIAT (Plagiarism) – o‘zga muallif asarini atayin havolalarsiz,
muallifga iqtiboslikni ko‘rsatmasdan shaxsiy asar sifatida ko‘rsatishga
urinish. Plagiat – bu nusxa ko‘chirishning bir turi bo‘lib, lekin albatta
mualliflik huquqining buzilishi hisoblanadi. O‘z faoliyatida (ilmiy
maqola, kitob, hisobot, ma’ruzalar yozishda) axborot resurslaridan
foydalanish jarayonida mualliflik huquqlariga qat’iy rioya qilish lozim.
Hujjatni yaratishda foydalanilgan manbalarga albatta havolalar keltirish
lozim. Plagiarizmni tushunish yangi axborot resurslarini, ayniqsa ilmiy-
axborot resurslarini yaratishda muhim hisoblanadi. Mualliflik
huquqlari
har bir mamlakatda mualliflik va turdosh huquqlari to‘g`risidagi tegishli
qonunlar bilan muhofaza qilinadi.
Ilmiy-axborot resurslari manbalarini o‘rganishda turli axborot
yetkazuvchilarning mavjudligini bilish zarur:
NASHRIYOT
tashkilot
(davlat, jamoat, kooperativ yoki xususiy)
adabiyot, san’at, musiqa yoki fan sohasida faoliyat yuritib mahsulotlar
yaratishi, ko‘paytirishi, tarqatishi mumkin bo‘lgan media-kompaniya.
Nashr (mahsulot) bosma hamda elektron (raqamli) ko‘rinishda bo‘lishi
mumkin. Nashriyot mahsulotini tarqatish savdo kanallari, Internet orqali
hamda bevosita noshir tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Tarqatish
nashriyotning maqsadlari hamda biznes modeli asosida pullik yoki bepul
bo‘lishi mumkin.
AGREGATORLAR – o‘zi noshirlik qilmagan holda elektron
resurslarni yig‘uvchi kompaniyalar hisoblanib, iste’molchilarni ularning
so‘rovlari, obunalari asosida resurslarga bo‘lgan ehtiyojlarini aniqlab,
kerakli axborotlar bilan ta’minlash maqsadida marketing faoliyatini olib
boradi. Agregatorlar nashriyotlar, manba yaratuvchilar bilan ularning
resurslaridan foydalanish bo‘yicha shartnomalar imzolaydilar.
ANALITIK
MA’LUMOT
BAZALARINI
YARATUVCHI
KOMPANIYALAR
–
bunday tashkilotlar resurslarning qo‘llanilishi, u
yoki bu manbaalarga murojatlar bo‘yicha,
mualliflarga murojaatlar,
ularning iqtibosligi va boshqa shu kabi parametrlar bo‘yicha tahlillar
14
olib boradi. Bunday analitik vositalar va ma’lumot bazalari bilim
manbalari va axborot yaratuvchilarini baholashda muhim vosita
hisoblanadi. Analitik ma’lumot bazalari va ular bilan ishlash borasida
instrument yaratuvchilardan eng taniqli kompaniyalar ular Clarivate
Analitics, Thomson Reuters va Scopus kabi kompaniyalardir.
