M. E. Mamarajabov, D. E. Toshtemirov, O‘. A. Yuldashev informatika o‘qitish metodikasi

272 
3. O‘qitishning muammoliligini ta’minlanadi. Agar ta’lim oluvchi 
muammoli topshiriqlar va mashqlarni bajarishga harakat qilsa, uning 
fikrlash faolligi ortadi. Ushbu didaktik talabning pedagogik dasturiy 
vositalar yordamida bajarilish darajasi, an’anaviy darsliklar va 
qo‘llanmalardan ko‘ra, sezilarli ravishda yuqori bo‘ladi. 
4. 
Pedagogik 
dasturiy 
vositalar 
asosida 
o‘qitishning 
ko‘rgazmaliligini 
ta’minlash 
– 
ta’lim 
oluvchilar 
tomonidan 
o‘rganilayotgan ob’ektlar, ularning maketlari yoki modellarini sezgili 
qabul qilish va shaxsan kuzatishini hisobga olish zaruratini bildiradi. 
5. O‘qitishning ongliligi, ta’lim oluvchining mustaqilligi va 
faolligini ta’minlash talablari – o‘quv faoliyatining yakuniy maqsad va 
vazifalariga erishishda o‘quv axborotini jalb qilish bo‘yicha ta’lim 
oluvchilarning mustaqil ishlashlari uchun pedagogik dasturiy vositalar 
bilan ta’minlashni ko‘zda tutadi. Bunda ta’lim oluvchi uchun o‘quv 
faoliyati yo‘naltirilgan maqsad va mazmunni anglatadi. Fanlar bo‘yicha 
pedagogik dasturiy vositalar tizimli faoliyatli yondashuv asosida ishlab 
chiqilishi kerak.
6. Pedagogik dasturiy vositalardan foydalanishda o‘qitishning 
tizimliligi va ketma- ketligi – o‘rganiladigan fan sohasidan bilim va 
ko‘nikmalarning ta’lim oluvchilar tomonidan tizimli o‘zlashtirilishini 
anglatadi. Bilim, ko‘nikma va malaka – ta’lim tizimida mantiqiy tartibda 
shakllanishi va amalda qo‘llanilishi zarur. Buning uchun quyidagilarni 
amalga oshirish zarurligi aniqlandi: 
– o‘quv materialini tizimlashtirilgan va tartibda tavsiya qilish; 
– o‘quv materiallari yuzasidan shakllanadigan bilim va 
ko‘nikmalarning rivojlanib borishiga erishish; 
– o‘rganilayotgan o‘quv materialining fanlararo bog‘liqligini 
ta’minlash; 
– o‘quv materiali va ta’lim beruvchi ta’sirlarining uzatilish ketma- 
ketligini chuqur o‘ylab ko‘rish; 
– bilim berish jarayonini mantiqiy ketma- ketlik asosida qurish; 
– pedagogik dasturiy vositalar tavsiya qilgan axborotlarni 
o‘qitishning mazmuni va uslubi, ta’lim oluvchining shaxsiy qobiliyatiga 
bog‘liq holda tanlanish kerak, masalan, mazmunli o‘yin holatlarini 
yaratish, amaliy tavsifdagi topshiriqlar va eksperimentlarni, haqiqiy 
jarayonlar va ob’ektlar modellarini tavsiya qilish yo‘li bilan amaliy 
faoliyatga bog‘lashni ta’minlash. 
7. Pedagogik dasturiy vositalardan foydalanishda bilimlarni 
mustahkam o‘zlashtirish – talabalarning o‘quv materialini mustahkam 

273 
o‘zlashtirishlari uchun, ularning chuqur fikrlash, xotirada saqlash kabi 
qobiliyatlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. 
8. Pedagogik dasturiy vositalarda o‘qitishning rivojlantiruvchi va 
tarbiyaviy funksiyalari bajarilishi ta’lim vazifasidagi an’anaviy 
nashrlarga qo‘yiladigan didaktik talablardan tashqari, pedagogik 
dasturiy vositalarni yaratish va joriy qilishda zamonaviy axborot va 
telekommunikatsiya texnologiyalarning ustunliklaridan foydalanish kabi 
quyidagi o‘ziga xos didaktik talablar qo‘yiladi: 
1. Moslashuvchanlik talablari – pedagogik dasturiy vositalar ta’lim 
oluvchi individual imkoniyatlariga, ya’ni o‘qitish jarayonida o‘quv 
materiallari ta’lim oluvchi bilim va ko‘nikmalari hamda uning 
psixologik xususiyatlariga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Pedagogik 
dasturiy vositalar moslashuvchanligining uchta darajasi mavjud. 
Birinchi daraja talabalarning o‘zlariga qulay bo‘lgan individual tempga 
mos holda o‘quv materialini o‘rganish imkoniyati hisoblanadi. Ikkinchi 
daraja - ta’lim oluvchi holatining diagnostik tahlili bo‘lib, uning 
natijalari asosida ta’lim berishning mazmuni va uslublari taklif etiladi. 
Uchinchi daraja - ochiqcha yondashuvga asoslanadi, unda 
foydalanuvchilarning guruhlanishi ko‘zda tutilmaydi va mualliflar ta’lim 
oluvchilarning imkoni boricha barcha kontingenti uchun ko‘proq 
variantlar ishlab chiqishi tavsiya etiladi. 
2. O‘qitishning interfaol talablariga o‘qitish jarayonida ta’lim 
oluvchi bilan pedagogik dasturiy vositalarning o‘zaro hamkorligini 
ta’minlash kiradi. Pedagogik dasturiy vositalar interfaol muloqot va 
teskari aloqani ta’minlashi kerak. Muloqotni tashkil etishning muhim 
sharti bo‘lib, foydalanuvchi harakatiga pedagogik dasturiy vositalarning 
reaksiyasi hisoblanadi. Nazorat teskari aloqa asosida amalga oshiriladi 
va 
keyingi 
bajariladigan 
ishlar 
yuzasidan 
tavsiyalar 
beradi, 
ma’lumotnoma va tushuntiruvchi axborotlar kirishtish amalga oshiriladi. 
3. Pedagogik dasturiy vositalarning o‘quv axborotini taqdim 
qilishida kompyuter vizuallashtirish imkoniyatlarini joriy qilish talablari. 
Zamonaviy elektron vositalar imkoniyatlari o‘quv axborotini namoyish 
qilish sifatini tahlil qilishni ko‘zda tutadi. 
4. Pedagogik dasturiy vositalar bilan ishlashda ta’lim oluvchining 
intellektual qobiliyatini rivojlantirish talablari. Fikrlash, murakkab 
vaziyatlarda mustaqil qarorlar qabul qila olish mahorati, axborotga 
ishlov berish bo‘yicha ko‘nikmalarni shakllantirishni ko‘zda tutadi. 

274 
5. Pedagogik dasturiy vositalar – o‘quv materialini namoyish 
qilishning tizimlilik va funksional bog‘liqligi talablariga javob berishi 
kerak. 
6. Pedagogik dasturiy vositalar – ta’lim berishning to‘liqligi va 
uzluksizligini ta’minlashi lozim. 
Foydalanuvchi va pedagogik dasturiy vositalarning o‘zaro 
hamkorligini tashkil etish metodlarini ikki: lokal va internet - 
texnologiyalar orqali amalga oshiriladigan hamkorlikka ajratish 
mumkin. Lokal texnologiya deganda, alohida kompyuterlarda ishlash 
uchun mo‘ljallangan kompakt disk yoki lokal tarmoq vositalari 
yordamida boshqa kompyuterga uzatish imkoniyatiga ega qilib 
yaratilgan pedagogik dasturiy vositalar bilan foydalanuvchi o‘rtasidagi 
hamkorlik metodi tushiniladi. Internet- texnologiya global (Internet) 
tarmoqlari uchun pedagogik dasturiy vositalarga maxsus Web - dasturlar 
orqali kirish mumkin bo‘lgan ilovalarni yaratish orqali amalga 
oshiriladigan hamkorlik metodini ko‘zda tutadi. Ushbu har bir 
texnologiyalarda o‘zlarining yutuqlari va kamchiliklari mavjud.
Pedagogik dasturiy vositalarni qo‘llash asosida o‘quvchilarning 
mustaqil ta’lim olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda 
o‘quvchilarning funksional va psixofiziologik imkoniyatlari inobatga 
olinishi shart. Pedagoglarning pedagogik dasturiy vositalar asosida 
imkon qadar ko‘proq ma’lumotlarni yoritishga intilishi o‘quvchini 
ortiqcha toliqtirishga olib kelishi mumkin. O‘z navbatida ma’lumotlarni 
uzatish tezligini oshirish esa ma’lumotlarni o‘zlashtirish sifatiniing 
pasayishiga, xatoliklar sonining ortib borishiga, o‘quvchining o‘zini his 
qilishi va sog‘ligiga salbiy ta’sir qiladi. 
Fiziologik- gigienik sohada amalga oshirilgan tadqiqotlar 
kompyuterda ishlashda bilim oluvchilarning aqliy ish qobiliyati 
o‘zlashtiriladigan ma’lumotlar hajmiga teskari proporsional ravishda 
o‘zgarib borishini e’tirof etadi. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi: 
– ko‘rish organlariga tushadigan yuklamaning ortib borishi; 
– yangiliklarni qabul qilishda yuzaga keluvchi dastlabki ruhiy 
ko‘tarinkilikning tinib qolishi; 
– yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan noaniqlik va xatoliklar tufayli 
salbiy hissiyotlarning yig‘ilib borishi; 
– katta miqdordagi ta’limiy resurslarni qabul qilish undan keyingi 
axborot resurslarini faol o‘zlashtirishga to‘sqinlik qiladi. 
Bu holat ta’lim jarayonida pedagogik dasturiy vositalarni ishlab 
chiqish va joriy etishda zarur didaktik, psixofiziologik hamda metodik 

275 
talablarni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi zaruratini yuzaga 
chiqaradi.
Pedagogik dasturiy vositalarni ishlab chiqish va foydalanishga 
qo‘yilgan umumiy talablarni hisobga olish bilan bir qatorda, uni 
yaratishning muvaffaqiyatliligi va sifatiga ta’sir qiluvchi bir qator 
psixologik talablar ham qo‘yiladi. Quyida pedagogik dasturiy 
vositalarga qo‘yiladigan psixologik talablar keltirilgan: 
1. Pedagogik dasturiy vositalarda o‘quv materialini namoyish qilish 
nafaqat verbal, balki kognitiv jarayonning sensorlik va namoyish qilish 
holatlariga ham mos kelishi kerak. Pedagogik dasturiy vositalar qabul 
qilish, diqqat, fikrlash, tasavvur qilish, xotirada saqlash kabi psixologik 
jarayonlar xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak. 
2. Pedagogik dasturiy vositalardagi o‘quv materiali ta’lim 
oluvchilarning yoshini, tayanch bilimlarini inobatga olib tuzilishi kerak. 
3. Pedagogik dasturiy vositalar obrazli va mantiqiy fikrlashni 
rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. 
Pedagogik dasturiy vositalarning tuzilmasi va mazmuni o‘quv 
materialini 
chuqur 
o‘rganishga mo‘ljallash bilan bir vaqtda 
o‘rganilayotgan fanning o‘quv dasturiga mos kelishi kerak. Ta’lim 
tizimi uchun yaratiladigan pedagogik dasturiy vositalar quyidagi 
umumiy talablarni xam qanoatlantirishi kerak: 
– Pedagogik dasturiy vositalarning mazmuni va tarkibi ta’lim 
standartining talablariga mos kelishi kerak; 
– Pedagogik dasturiy vositalar o‘zida muammoli va izlanish 
topshiriqlarining tizimi intellektual xarakterga ega bo‘lishi kerak; 
– Pedagogik dasturiy vositalar o‘quv faoliyatining izlash, yig‘ish, 
saqlash, tahlil, ishlov berish kabi ko‘rinishlarni avtomatlashtirishni; 
hisoblashlarni, 
loyihalash 
va 
konstruksiyalashni, 
tajriba, 
eksperimentning natijalariga ishlov berishni, nazorat topshiriqlarni, 
axborotli ishlov berishni avtomatlashtirishni ko‘zda tutishi kerak; 
– Pedagogik dasturiy vositalar murakkab ob’ektlar ( mashina, 
uskuna, apparat, moslama va x.q.) ishining imitatsiyasini, turli xildagi 
jarayonlarni real, tezlashtirilgan yoki sekinlashtirilgan vaqt masshtabida 
namoyish etish vositalari tarkibida saqlashi kerak; 
– Pedagogik dasturiy vositalar trening vositalari – ta’lim oluvchini 
kelajakdagi kasbiy faoliyatiga bog‘liq holda virtual muhitda tayyorlashni 
amalga oshirish kerak; 
– Pedagogik dasturiy vositalarda barcha amalga oshiriladigan 
hisoblashlar 
vizuallashtirishning 
ochiq 
tizimiga 
ega 
bo‘lishi, 

276 
o‘rganiladigan o‘zgaruvchan ob’ektlar yoki jarayonlarning bog‘liqligi 
namoyish qilinishi lozim. 
Pedagogik dasturiy vositalarni ishlab chiqishda mos ravishdagi 
auditoriya talabalarining intellektual darajasi, motivatsiyasi, funksional 
holati hamda ishchanlik darajasi e’tiborga olinishi lozim. 
Motivatsiya tushunchasi amalga oshiriladigan faoliyatning individ 
uchun ahamiyat kasb etishi, unga nisbatan barqaror qiziqishni yuzaga 
keltirishi hamda tashqi belgilangan maqsadlarning ichki ehtiyojga 
aylanish jarayonini anglatadi. Demak, motivatsiyani shaxsni o‘quv 
jarayoniga faol kirishib ketishini ta’minlovchi ichki harakatlantiruvchi 
kuch sifatida e’tirof etish mumkin. Shuni e’tiborda tutish lozimki, 
shaxsning motivatsion sifatlari bilish faoliyatining asosini tashkil qilib, 
bu jarayonda talaba mos ravishdagi ta’limiy maqsadlarni belgilaydi, 
jarayonni boshqaradi va uning muvvafaqiyatlilik darajasini baholaydi. 
Bunda ehtiyoj mustaqil ta’lim jarayonida talaba kasbiy shakllanishining 
turli motivatsiyalanganlik darajalarining rivojlanishiga olib keladi. 
Talabaning kasbiy shakllanishi jarayonida quyidagi uchta 
motivatsiyalanganlik darajasini ajratib ko‘rsatish mumkin:
Motivatsiyaning boshlang‘ich darajasi kasbiy rivojlanishga bo‘lgan 
ehtiyoj bilan bog‘liq bo‘lib, tashqi ijtimoiy va shaxsiy motivatsiyalar 
asosida yuzaga keladi. Motivatsiyaning o‘rtacha darajasi kasbiy 
bilimlarni egallash jarayonida yuzaga chiqadi va keyingi kasbiy faoliyat 
uchun zarur asoslarni yaratadi. Motivatsiyalanganlikning yuqori darajasi 
esa talabaning rivojlanish va o‘z ijodiy potensialini ro‘yobga chiqarish 
bilan bog‘liq ehtiyojlarini o‘zida aks ettiradi. Ijodiy potensialning 
rivojlanib borishi talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirishidagi ehtiyojlarni 
qoniqtirish uchun maqbul sharoitlarning yaratilishiga olib keladi.
Pedagogik dasturiy vositalarni qo‘llashning psixofiziologik jihatdan 
samaradorligi talabalar mustaqil ta’limini tashkil qilishda Pedagogik 
dasturiy vositalarni qo‘llash katta hajmdagi o‘quv materiallarini izlab 
topish hamda ularni o‘zlashtirish uchun sarflanadigan vaqt miqdorini 
sezilarli darajada tejash, motivatsiyani rivojlantirish, bilimlarning 
mustahkamligini oshirish imkonini berishi bilan izohlanadi. 
Pedagogik 
dasturiy 
vositalarning 
psixofiziologik 
jihatdan 
samaradorligi 
birinchidan: 
talabalarning 
o‘quv 
materiallarini 
o‘zlashtirishi, tarbiyalanganlik va intellektual rivojlanganligi, ishchanlik 
ko‘rsatkichlari, motivatsion barqarorlik darajalari bilan belgilanadi. 
Ikkinchidan, o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, o‘qitish 
konsepsiyalari, pedagogik texnologiyalari va ta’lim vositalaridan 

277 
ratsional foydalanish ko‘rsatkichlari, o‘qituvchining mehnat faoliyatiga 
nisbatan barqaror motivatsiyasi, ish qobiliyati bilan belgilanadi. 
Pedagogik dasturiy vositalarning gipermatn hujjatlarini ishlab 
chiqishda Microsoft Front- Page (HTML- Hyper Text Markup 
Language), Alliare Home Site (HTML), Microsoft Power Point, 
Microsoft Word kabi dasturiy vositalardan foydalaniladi. 
Mavzuning asosiy tushunchalariga oid o‘quv materiallarini 
yaratishda rastrli yoki vektorli rasmlar bilan ishlovchi dasturlardan 
foydalanish zarur bo‘ladi. Ular qatoriga Corel Draw, Corel Xara, Corel 
Photo Paint, Adobe Photo Shop, Adobe Illustrator kabilarni kiritish 
mumkin. 
Dinamik illustrasiyali o‘quv materiallari yaratishda Disreet 3D 
Studio MAX, Alais Wave Front, Maya, Light Wave, SoftImage 3d, 
Adobe Image Ready, Gif Animator, Macromedia Flash, Adobe Premier 
kabi maxsus dasturlardan foydalaniladi. 
Ovozli jarayonlarni taqdim etish va ovozni tahrir qilish 
SonicFoundry SoundForge, Wave Lab, Sound Recorder va boshqa 
dasturlar yordamida amalga oshiriladi. 
Ma’lumotlar bazalarini yaratishda Microsoft Excel, Microsoft 
Access kabi dasturlar qo‘llaniladi.
13- rasmda pedagogik dasturiy vositalar yaratishda qo‘llaniladigan 
dasturiy vositalar tizimining bog‘lanishi aks ettirilgan. Rasmdan ko‘rinib 
turibdiki, matnli protsessorlar va maxsus dasturlar yordamida pedagogik 
dasturiy vositalarni yaratishda, foydalanuvchi undan qisman foydalana 
olmaslik bilan bog‘liq muammolar tug‘ilishi mumkin. Foydalanuvchi 
pedagogik dasturiy vositalar yaratilgan dasturiy ta’minotga ega bo‘lishi 
shart.

278 

Download 5,02 Mb.