foydalanish
shakllaridan biri hisoblanib, zamonaviy texnologiyalarning
o‘qitish vositasi sifatida ishlatiladi. Pedagogik dasturiy vositalar
tarkibiga: o‘quv fani bo‘yicha aniq didaktik maqsadlarga erishishga
yo‘naltirilgan dasturiy mahsulot (dasturlar majmuasi), texnik va metodik
ta’minot, qo‘shimcha va yordamchi vositalar kiradi.
268
Pedagogik dasturiy vositalarni quyidagilarga ajratish mumkin:
-
o‘rgatuvchi dasturlar – o‘quvchilarning bilim darajasi va
qiziqishlaridan kelib chiqib yangi bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltiradi;
-
test dasturlari – egallangan bilim, malaka va ko‘nikmalarni
tekshirish yoki baholash maqsadlarida qo‘llaniladi;
-
mashq qildirgichlar - avval o‘zlashtirilgan o‘quv materialini
takrorlash va mustahkamlashga xizmat qiladi;
-
o‘qituvchi
ishtirokidagi
virtual
o‘quv
muhitini
shakllantiruvchi dasturlar.
Pedagogik dasturiy vositalarni yaratish bir nechta bosqichda amalga
oshiriladi.
Birinchi bosqichda pedagogik loyihalashtirish amalga oshiriladi.
Bunda
maqsad,
pedagogik
vazifalar
aniqlashtiriladi,
didaktik
imkoniyatlardan kelib chiqib o‘qitishning mazmuni va tuzilmasi tahlil
qilinadi.
Ikkinchi bosqichda metodik loyihalashtirish bajariladi. Mazkur
bosqichda ilmiy nazariy ma’lumotlarni o‘quv materiallariga aylantirish,
o‘quv matnlari, illyustratsiyalar, grafik ma’lumotlar shakllantiriladi.
O‘qitishning maqsadi, metodi va vazifalariga mos o‘quv materiallarining
shakllari ishlab chiqiladi, elektron o‘quv materiallaridan lokal, tarmoq,
masofaviy ta’lim kabi foydalanish sohalari aniqlashtiriladi.
Uchinchi bosqichda pedagogik dasturiy vositalarni shakllantirish
uchun zarur dasturiy vositalar yaratiladi yoki tanlanadi. Bunda
foydalanuvchi va kompyuter o‘rtasidagi muloqot metodlari, dasturiy
vosita qobig‘i va muhiti qiyosiy tahlil qilinadi.
To‘rtinchi bosqichda pedagogik dasturiy vositalar tarkibiga
pedagogik texnologiyalar elementlari kiritiladi. O‘quv jarayonida
pedagogik
dasturiy
vositalardan
foydalanish
metodikalari
loyihalashtiriladi. Foydalanuvchi va kompyuter o‘rtasidagi muloqot
ssenariysi yaratiladi, teskari aloqa, bilimlarni diagnostikasi, o‘qitish
natijalarini taqdim etish shakllari ishlab chiqiladi.
Beshinchi bosqichda berilgan pedagogik xossalarga ega pedagogik
dasturiy vositalar ishlab chiqiladi. Makur jarayonda pedagogik dasturiy
vositalarning boshqaruv elementlari yaratiladi, fan bo‘yicha ma’lumotlar
bazasi shakllantiriladi.
Oltinchi bosqichda yaratilgan pedagogik dasturiy vositalar o‘quv
jarayoniga tatbiq etiladi, ularning dasturiy va metodik tarkibiy
qismlariga zarur o‘zgartirish va tuzatishlar kiritiladi. Pedagogik dasturiy
269
vositalarning joriy etilishi natijalari tahlil qilinadi, pedagogik
imkoniyatlari aniqlashtiriladi.
Barcha pedagogik dasturiy vositalarni ikki guruhga ajratish
mumkin: an’anaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llab - quvvatlovchi
vositalar; “O‘qituvchi- kompyuter- o‘quvchi” uch elementli pedagogik
tizim texnologiyalari. Birinchi guruh pedagogik dasturiy vositalarga
qo‘yiladigan tizim talablar pedagogning samarali o‘quv - tarbiya
jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq vazifalaridan kelib chiqadi.
Pedagogik dasturiy vositalarni yaratish texnologiyasini amalga
oshirish maqsadida ularning an’anaviy vositalardan ustunligini
tasdiqlovchi qator ijobiy omillar mavjud. Mazkur omillar didaktik,
psixologik, iqtisodiy, fiziologik guruhlarga ajratildi.
Pedagogik dasturiy vositalarga qo‘yiladigan didaktik talablarga
quyidagilar kiradi: ilmiylik, tushunarli, qat’iy va tizimli bayon etilishi
bilan birgalikda (pedagogika, psixologiya, informatika, ergonomikaning
asosiy tamoyillarini, zamonaviy fanning fundamental asoslarini hisobga
olib, o‘quv faoliyati mazmunini qurish imkoniyatini ta’minlash),
uzluksizlik va yaxlitlik (ilgari o‘rganilgan bilimlarning mantiqiy oqibati
hamda
to‘ldiruvchisi
hisoblanadi),
izchillik,
muammolilik,
ko‘rgazmalilik, faollashtirish (o‘qitish mustaqilligi hamda faollilik
xususiyatining
mavjudligi),
o‘qitish
natijalarini
o‘zlashtirish
mustahkamliligi, muloqotning interfaolliligi, o‘qitish, tarbiyalash,
rivojlantirish va amaliyotning yaxlit birligi.
Metodik talablarga quyidagilar kiradi: aniq o‘quv fanining o‘ziga
xos xususiyatlarini hisobga olish, ma’lum bir faning o‘ziga xosligini
hisobga olish, axborotni zamonaviy metodlari o‘zaro bog‘liqliligi,
o‘zaro aloqadorliligi, turli- tumanligi, amalga oshirilishi.
Psixologik talablarga idrok etish (verbal - mantiqiy, sensor -
perseptiv), tafakkur (tushunchaviy - nazariy, ko‘rgazmali - amaliy),
diqqati (qat’iyliligi, boshqaga ko‘chishi), motivatsiya (ishlashda faol
shakllari, yuqori darajada ko‘rgazmalilik, o‘z vaqtida qayta aloqa
yordamida o‘quvchilarning yuqori darajadagi motivatsiyalarini doimiy
ravishda rag‘batlantirish), xotira, tasavvuri, yoshi va individual
psixologik xususiyatlarini hisobga olish (egallagan bilim, ko‘nikma va
malakalarini hisobga olib, o‘quv fani mazmuni hamda o‘quv masalalari
murakkablik darajasi o‘quvchilarning yosh imkoniyatlari va individual
xususiyatlariga mos kelishi, o‘quv materialini o‘zlashtirishda ortiqcha
his- hayajonli, asabiy, aqliy yuklamalardan ta’sirlanishdan himoyalash)
kiradi.
270
Texnik talablarga zamonaviy universal shaxsiy kompyuterlar, tashqi
qurilmalari, test o‘tkaziladigan manbalar kiradi.
Tarmoq talablariga «mijoz- server» arxitekturasi, Internet -
navigatorlar,
tarmoq
operatsion
tizimlari,
telekommunikatsiya,
boshqaruv vositalari (o‘qitish jarayonini individual va jamoaviy ishlari,
tashqi qayta aloqa) kiradi.
Estetik talablarga quyidagilar kiradi: tartiblilik va ifodalilik
(elementlari, joylashishi, o‘lchami, rangi), bezashning funksional
vazifasi va ergonomik talablarga mosligi.
Maxsus talablarga quyidagilar kiradi: interfaollik, maqsadga
yo‘nalganlik,
mustaqillik
va
moslashuvchanlik,
audiolashtirish,
ko‘rgazmalilik,
kirish
nazorati,
intellektual
rivojlanish,
differensiatsiyalash(tabaqalashtirish), kreativlik, ochiqlik, qayta aloqa,
funksionalilik, ishonchlilik.
Ergonomik
talablarga
quyidagilar
kiradi:
do‘stonalik,
foydalanuvchiga moslashish, ekran shakllarini tashkil etish.
Pedagogik dasturiy vositalarni yaratishda amal qilinishi zarur
bo‘lgan
tamoyillar
(kvantlashtirish,
to‘liqliligi,
ko‘rgazmaliligi,
tarmoqlashuvi, boshqarish, moslashtirish, kompyuterli ta’minot,
to‘planuvchanligi) hisobga olinib, ularni yaratish texnologiyasini
loyihalashtirish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1) konsepsiyasini ishlab chiqish (fan standarti va mashg‘ulot
o‘tkazish metodikasiga tayanuvchi pedagogik dasturiy vositalarni
yaratishning asosiy g‘oyasini ishlab chiqish, uning mazmunli qismini
tuzish);
2) loyihalashtirish (ko‘rinishida ishchi namunasini, axborot bloklari
va ekran shakllari andozalari to‘plamini, murojaatlar interfaolligini
ta’minlovchi giperilovalar tuzilmasining tartibli sxemasini ishlab
chiqish);
3) ekran shakli va axborot bloklari dizayni (aniq o‘quv jarayoni,
psixologik- pedagogik xususiyatlari, ergonomika talablari, o‘quv
materiallari tuzilishi va mazmuniga mos ravishda dizayn tuzilishini
qurish);
4) o‘quv materiallarini elektron shaklda tayyorlash va ularni
bo‘limlar bo‘yicha bir ish seansi, ya’ni bir dars uchun mo‘ljallangan
elementar qismlarga–modullarga ajratish;
5)
ilova
tuzilmasi
elementlarini
to‘ldirish
(tayyorlangan
materiallarni ishlab chiqilgan andozalar va ekran shakllariga
271
joylashtirish, ilovalar tizimini to‘ldirish hamda foydalanuvchi bilan
qayta aloqa tashkil qilish);
6) test sinovlari va sozlash (har bir ilova, aloqa ishlari to‘g‘riligini
va foydalanuvchi harakatiga dasturning javobini to‘g‘riligini tekshirish);
7) o‘quv jarayoniga tatbiq etish.
Metodik talablar pedagogik dasturiy vositalar asosida o‘qitishga
mo‘ljallangan o‘quv fanining o‘ziga xos xususiyatlarini, uning
qonuniyatlarini, izlanish metodlari, axborotga ishlov berishning
zamonaviy usullarini joriy qilish imkoniyatlarini hisobga olishni ko‘zda
tutadi. Fanlardan yaratiladigan pedagogik dasturiy vositalar quyidagi
metodik talablarga javob berishi kerak:
1. Pedagogik dasturiy vositalar – o‘quv materialini taqdim etishning
tushunchali, obrazli va harakatli komponentlarining o‘zaro bog‘liqligiga
tayangan holda qurilishi.
2. Pedagogik dasturiy vositalar o‘quv materialini yuqori tartibli
tuzilma
ko‘rinishida
ta’minlashi. Fanlararo mantiqiy
o‘zaro
bog‘liqlikning hisobga olinishi.
3. Pedagogik dasturiy vositalarda ta’lim oluvchiga o‘quv materialini
bosqichma- bosqich o‘zlashtirganligini turli xildagi nazoratlarni amalga
oshirish asosida aniqlash imkoniyatlarining yaratilishi.
| 