M. E. Mamarajabov, D. E. Toshtemirov, O‘. A. Yuldashev informatika o‘qitish metodikasi

395 
14- BOB. INFORMATIKA VA AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARINI O‘QITISHDA INTERNET VA 
MASOFAVIY TA’LIM TEXNOLOGIYALARI 
14.1. Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitishda
internet va masofaviy ta’lim texnologiyalari 
Informatika 
va 
axborot 
texnologiyalari 
fanini 
mustaqil 
O‘zbekistonimizning rivojlanish davridagi istiqboli va ahamiyati.
 
Internet texnologiyalarining kirib kelishi bir necha asrlar davomida 
o‘zgarmay kelgan holatlarni o‘zgrtirib yubordi. Bu odatdagi xat 
yozishmalari elektron pochta bilan, kutubxonalar esa web- saytlar bilan 
almashinishida namoyon bo‘ldi. Endilikda esa ta’lim tizimida ta’lim 
olishning an’anaviy shakllari o‘rniga masofaviy ta’lim elementlari kirib 
keldi. Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari 
vositalarini ta’lim jarayoniga kirib kelishi an’anaviy o‘qitish usullariga 
qo‘shimcha ravishda yangi o‘qitish shakli - masofaviy o‘qitish 
yaratilishiga omil bo‘ldi.
Masofaviy ta’limda talaba va o‘qituvchi fazoviy bir- biridan 
ajralgan holda o‘zaro maxsus yaratilgan o‘quv kurslari, nazorat 
shakllari, elektron aloqa va Internetning boshqa texnologiyalari 
yordamida doimiy muloqotda bo‘ladilar. Internet texnologiyasini 
qo‘llashga asoslangan masofaviy o‘qitish jahon axborot ta’lim 
tarmog‘iga kirish imkonini beradi, integratsiya va o‘zaro aloqa 
tamoyiliga ega bo‘lgan muhim bir turkum yangi funktsiyalarni bajaradi.
Masofaviy o‘qitish barcha ta’lim olish istagi bo‘lganlarga o‘z 
malakasini uzluksiz oshirish imkonini yaratadi. Bunday o‘qitish 
jarayonida talaba interaktiv rejimda mustaqil o‘quv - uslubiy 
materiallarni o‘zlashtiradi, nazoratdan o‘tadi, o‘qituvchining bevosita 
rahbarligida nazorat ishlarini bajaradi va guruhdagi boshqa «vertikal 
o‘quv guruhi» talabalari bilan muloqotda bo‘ladi. Ma’lum sabablarga 
ko‘ra, ta’lim muassasalarining kunduzgi bo‘limlarida tahsil olish 
imkoniyati 
bo‘lmagan, 
masalan, 
sog‘ligi 
taqoza 
etmaydigan, 
mutaxassicligini o‘zgartirish niyati bo‘lgan yoki yoshi katta, malakasini 
oshirish niyati bo‘lgan kishilar uchun masofaviy o‘qitish qulay o‘qitish 
shakli hisoblanadi.
Masofaviy o‘qitishda turli xil axborot va kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalaniladi, ya’ni har bir texnologiya maqsad va 

396 
masala mohiyatiga bog‘liq. Masalan, an’anaviy bosma usuliga 
asoslangan o‘qitish vositalari (o‘quv qo‘llanma, darsliklar) talabalarni 
yangi material bilan tanishtirishga asoslansa, interaktiv audio va video 
konferentsiyalar ma’lum vaqt orasida o‘zaro muloqotda bo‘lishga, 
elektron pochta to‘g‘ri va teskari aloqa o‘rnatishga, ya’ni xabarlarni 
jo‘natish va qabul qilishga mo‘ljallangan. Oldindan tasmaga muhrlangan 
videoma’ruzalar talabalarga ma’ruzalarni tinglash va ko‘rish imkonini 
bersa, faksimal aloqa, xabarlar, topshiriqlarni tarmoq orqali tezkor 
almashinish talabalarga o‘zaro teskari aloqa orqali o‘qitish imkonini 
beradi. 
Yuqoridagilarga asoslanib, ta’lim jarayonida ayni vaqtda qayta - 
qayta tilga olinayotgan ayrim terminlar tavsifi va ta’riflarni keltirib 
o‘tamiz.
Masofaviy o‘qitish – eng yaxshi an’anaviy va innovatsion metodlar, 
o‘qitish vositalari va formalarini o‘z ichiga olgan sirtqi va kunduzgi 
ta’lim singari axborot va telekommunikatsiya texnologiyalariga 
asoslangan ta’lim formasidir.
Masofaviy 
o‘qish – bu yangi axborot texnologiyalari, 
telekommunikatsiya texnologiyalari va texnik vositalariga asoslangan 
ta’lim tizimidir. U ta’lim oluvchiga ma’lum standartlar va ta’lim qonun- 
qoidalari asosida o‘quv shartsharoitlari va o‘qituvchi bilan muloqotni 
ta’minlab berib, o‘quvchidan ko‘proq mustaqil ravishda shug‘ullanishni 
talab qiluvchi tizimdir. Bunda o‘qish jarayoni ta’lim oluvchini qaysi 
vaqtda va qaysi joyda bo‘lishiga bog‘liq emas.
Masofaviy ta’lim – masofadan turib o‘quv axborotlarini 
almashuvchi vositalarga asoslangan, o‘qituvchi maxsus axborot muhit 
yordamida, aholining barcha qatlamlari va chet ellik ta’lim oluvchilarga 
ta’lim xizmatlarini ko‘rsatuvchi ta’lim majmuaidir. 
Masofaviy o‘qitish tizimi – masofaviy o‘qitish shartlari asosida 
tashkil etiladigan o‘qitish tizimi. Barcha ta’lim tizimlari singari 
masofaviy o‘qitish tizimi o‘zining tarkibiy maqsadi, mazmuni, usullari, 
vositalari va tashkiliy shakllariga ega. Nima uchun masofaviy ta’lim 
kerak bo‘lib qoldi? – degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bu savolga javob 
tariqasida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin:
- Ta’lim olishda yangi imkoniyatlar (ta’lim olishning arzonligi, 
vaqt va joyga bog‘liqmasligi va boshqalar).
- Ta’lim maskanlariga talaba qabul qilish sonining cheklanganligi.
- Ta’lim olishni xohlovchilar sonining oshishi.
- Sifatli axborot texnologiyalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi.

397 
- Xalqaro integratsiyaning kuchayishi.
Yuqorida sanab o‘tilgan sharoit va imkoniyatlar masofaviy 
o‘qitishga ehtiyoj borligini ko‘rsatadi. Masofaviy o‘qitishning ta’lim 
tizimida bir- biridan farqlanuvchi model va shakllari mavjud bo‘lib, ular 
quyidagi qo‘llanish shartlari bilan farqlanadi:
- geografik shartlar (masalan, mamlakat territoriyasi, markazdan 
uzoqlikda joylashuvi, iqlimi);
- mamlakatning axborotlashuvi va kompyuterlashtirish umumiy 
darajasi;
- kommunikatsiya va transport vositalarining rivojlanish darajasi;
- ta’lim jarayonida axborot va kommunikatsiya texnologiyalari 
vositalarining qo‘llanish darajasi;
- ta’limda qo‘llaniladigan an’analari;
- masofaviy o‘qitish tizimi uchun ilmiy pedagog kadrlar mavjudligi 
va ularning salohiyati va boshqalar.
Umuman olganda masofaviy ta’limning maqsadiga quyidagilar 
kiradi:
- Mamlakat miqyosidagi barcha hududlar va chet eldagi barcha 
o‘quvchilar, talabalar, ta’lim olishni xohlovchilarga birdek ta’lim olish 
imkoniyatini yaratib berish.
- Yetakchi universitetlar, akademiyalar, institutlar, tayyorlov 
markazlari, kadrlarni qayta tayyorlash muassasalari, malaka oshirish 
institutlari va boshqa ta’lim muassasalarining ilmiy va ta’lim berish 
potentsiallaridan foydalanish evaziga ta’lim berishning sifat darajasini 
oshirish.
- Asosiy ta’lim va asosiy ish faoliyati bilan parallel ravishda 
qo‘shimcha ta’lim olish imkoniyatini yaratib berish.
- Ta’lim oluvchilarni ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish va 
ta’lim muhitini kengaytirish.
- Uzluksiz ta’lim imkoniyatlarini yaratish. 
Ta’lim sifatini saqlagan holda yangi printsipal ta’lim darajasini 
ta’minlash. Yuqoridagilarni xulosa qilib shuni aytish mumkinki, 
masofaviy ta’lim elementlarini ta’lim muassasalariga joriy etilishi har 
tomonlama foyda keltiradi. Oliy ta’lim tizimida bu kompleksni joriy 
qilish uchun barcha shartsharoitlar mavjud. Axborot kommunikatsiya 
texnologiyalari ta’lim jarayonida (xususan, masofaviy ta’lim jarayonini) 
qo‘llash asosan ikki xil ko‘rinishda amalga oshiriladi. Birinchi sharti bu 
texnik jihozlar bo‘lsa, ikkinchisi sharti esa maxsus dasturiy ta’minotlar 
bilan ta’minlanganligidir.

398 
1. Texnik jihozlar bilan ta’minlanganlik: kompyuterlar, tarmoq 
qo‘rilmalari, yuqori tezlikdagi internet tarmoqlari,video konferentsiya 
jihozlari va hakazo.
2. Dasturiy ta’minotga: Mavjud qurilmalarni ishlatadigan dasturiy 
ta’minotlardan tortib shu soha uchun mo‘ljallangan dasturlar to‘plami 
kiradi.
Internet dars mobaynida qo‘shimcha vosita sifatida chegaralangan 
darajada foydalanilishi mumkin, lekin kompyuter sinflarda butun bir 
Internet- dars tashkil etilishi ham mumkin. Axborot texnologiyalarining 
eng oxirgi yutuqlari orasida esa, axborot texnologiyalarining barcha 
ustunliklari to‘la ko‘rinishda namoyon bo‘ladigan global tarmoq orqali 
bevosita o‘qituvchi va o‘quvchilarni o‘zaro ta’sir etish imkoniyatini 
beradigan butun bir 

Download 5,02 Mb.