Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish

409 
vositalar asosida kompyuterning tarmoq texnologiyalari orqali amalga 
oshiriladi. 
Masofali o‘qitishda telekommunikatsiya texnologiyalarini ikki turga 
ajratish qabul qilingan: 
1. Online texnologiyasi. 
2. Offline texnologiyasi. 
Online texnologiyasida masofali o‘qitish tizimi qatnashuvchilari 
belgilangan vaqtda axborot almashinishlari mumkin. Bu texnologiyada 
ta’lim tizimi ishtirokchilari o‘quv mashg‘ulotlarni kelishilgan biror aniq 
vaqtda o‘tkazadilar. Bu texnologiyadan foydalanish uchun dastlab, 
Internet tarmog‘i orqali aniq vaqtda ma’lumotlar almashinuvi tashkil 
qilinadi. Bu jarayon Internet texnologiyasidagi mavjud xat- xabar 
almashuvchi tizimlar orqali amalga oshiriladi. Unga juda ko‘p 
qo‘llaniladigan Chat (Internetning muloqot qilish xizmati) tizimini misol 
qilishimiz mumkin. Bu tizimda ikki foydalanuvchi o‘rtasidagi muloqot 
ta’minlanadi. Suhbat jarayoniga ko‘pchilikni jalb qilish kerak bo‘lsa 
IRC (Internet Relay Chat – Internet foydalanuvchilarining haqiqiy vaqt 
rejimida bog‘lanish xizmati) serveriga ulanish kerak bo‘ladi. Online 
texnologiyasi masofali o‘qitishda seminar mashg‘ulotlari va guruh 
bo‘yicha maslahatlar o‘tkazishda alohida ahamiyatga ega. 
Masofali o‘qitishning Offline texnologiyasidan foydalanganda 
ta’lim jarayoni o‘quv materiallari o‘qituvchi tomonidan tayyorlanib, 
server kompyuterning xotirasida saqlanadi. Bu o‘quv materiallari ta’lim 
portallari deb nomlanuvchi Internet muloqot saytlari mazmunini tashkil 
qiladi. O‘quvchilar maxsus dasturlar (Internet brauzerlari va boshqalar) 
orqali o‘ziga qulay vaqtda ko‘rib chiqib, o‘z bilimlarini oshiradilar.
Offline texnologiyasining asosiy ijobiy tomoni kompyuter va 
telekommunikatsiya vositalari qobiliyatlariga qo‘yiladigan talablarning 
kamligidadir. Bu texnologiyada ta’lim oluvchilar ta’lim portaliga 
joylashtirilgan axborot resurslari mazmunini ko‘rib chiqish orqali ta’lim 
oladilar. O‘quvchilar o‘qituvchilar bilan muloqotni Internetning elektron 
pochta (e- mail) xizmati orqali amalga oshiradi. 
Offline texnologiyasining samaradorligi ta’lim oluvchining ixtiyoriy 
vaqtda ta’lim olishga sharoit yaratishidir. Bu texnologiyada joriy 
maslahatlar, joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar hamda mustaqil ishlash 
uchun topshiriqlar Internet serverida joylashgan kompyuter xotirasidagi 
portalda o‘z aksini topgan bo‘ladi. O‘quvchi o‘z kompyuterini 
Internetga ulab, brauzer dasturi orqali internet portali manzilini 
klaviatura orqali kiritib ta’lim portalini o‘z kompyuteri ekraniga joriy 

410 
qiladi. Masalan, brauzer dasturi adreslar satriga 
www.istedod.uz
manzili 
kiritilsa, 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 
“Iste’dod” 
jamg‘armasi tomonidan yosh, istiqbolli professor - o‘qituvchilarning 
maqsadli masofali malaka oshirish kurslari materiallari bilan tanishish 
mumkin. 
www.iatp.uz
manzilida internetda ishlash, axborotlarni himoya 
qilish, web ustalari uchun seminar kurslaridagi o‘quv materiallari 
joylashgan. 
www.elamak.freenet.uz
manzilida web kurslar uchun 
elektron axborot resurslaridan foydalanish mumkin. 
www.dl.net
manzilida masofali o‘qitish resurslari shu jumladan on-line kurslarining 
o‘quv materiallaridan foydalanish mumkin. 
www.lessons.ru
manziliga 
murojaat qilinsa Rossiyaning masofali o‘qitishga mo‘ljallangan ta’lim 
portali ekranda paydo bo‘ladi. Bu portalning sahifalarida xorijiy ta’lim 
muassasalarining o‘quv dasturlari va on- line tartibidagi darslardan 
foydalanish mumkin. 
www.intuit.ru
manzilida esa, Rossiya axborot 
texnologiyalari ochiq universitetining ta’lim portaliga murojaat qilinadi. 
Bu portaldan turli xil kitoblarni o‘qish, axborot texnologiyalari 
sohasidagi bepul kurslarida malaka oshirish, tegishli sertifikat va 
diplomlar olish mumkin. 
www.ocw.mit.edu
manzilida Amerika 
Qo‘shma Shtatlaridagi Massachusets texnologiya institutining ochiq 
sayti joylashgan bo‘lib, unda iqtisodiyot, arxitektura, matematika, 
kimyo, tarix, adabiyot kabi 34 ta turli sohalar bo‘yicha 3 mingdan ortiq 
bepul kurslardan foydalanish mumkin. 
Hammamizga ma’lumki, har bir universitet yoki ta’lim muassasi o‘z 
ta’lim jarayonini boshqarish uchun zamonaviy texnologiyalardan kelib 
chiqqan holda, o‘zining virtual axborot ta’lim muhitini yaratishga 
harakat qiladi. Hozirgi vaqtga kelib, virtual axborot ta’lim muhitini 
yaratishning hojati qolmagan, chunki Web muhitiga moslashgan har hil 
turdagi dasturiy majmualar jonkuyar dasturchi va ta’lim sohasida ishlab 
kelayotgan xodimlarning hamkorlikda ishlashlari shuningdek, ta’limga 
yo‘naltirilgan fondlar tomonidan qo‘llab quvvatlanishi natijasida, erkin 
va ochiq kodli dasturiy ta’minotlar yaratilgan. 
O‘quv muassasasida masofaviy ta’lim jarayonini tashkillashtirishga 
qo‘yiladigan texnik va dasturiy talablar MT jarayonini amalga 
oshirishda qo‘yida ko‘rsatilgan bosqichlar asosida amalga oshirish 
mumkin:
1- bosqich: Tahlil
2- bosqich: Loyihalashtirish
3- bosqich: Joriy qilish
4- bosqich: O‘quv kontentlarini yaratish

411 
5- bosqich: Ishga tushirish
6- bosqich: Rivojlantirish
1- bosqichda o‘quv muassasining masofaviy ta’lim jarayoniga 
bo‘lgan 
ehtiyojlari, 
ta’lim 
jarayonida 
qatnashayotgan 
foydalanuvchilarning soni, o‘qitish usullari va shakllari, loyihani amalga 
oshirishdakerak bo‘ladigan texnik, dasturiy va inson resurslari,loyihani 
iqtisodiy asoslari tahlil qilinadi.
2- bosqichda tahlillar natijasida amalga oshiriladigan ishlar ko‘lami 
va texnik topshiriq loyihalashtiriladi.
3- bosqichda esa tanlangan masofaviy ta’lim jarayonini 
boshqaruvchi dasturiy majmuaa tegishli serverda o‘rnatiladi, tizimga 
tegishli domen tanlanadi. Masofaviy ta’lim jarayonini boshqaruvchi 
dasturiy majmuasidan foydalanish va unga texnik qo‘llab quvvatloshchi 
ishchi 
xodimlarni 
o‘rgatish 
bo‘yicha 
o‘quv 
mashg‘ulotlar 
tashkillashtiriladi.
4- bosqichda masofaviy ta’lim jarayonining asosiy elementlaridan 
biri bo‘lmish o‘quv kontentlar o‘quv bo‘limi va soha mutaxasislari bilan 
hamkorlikda yaratiladi. Yaratilgan o‘quv kontentlar eskpertlar 
tomonidan tekshiriladi.
5- bosqichda masofaviy ta’lim jarayoni ishga tushiriladi. Ta’lim 
jarayonida o‘quv jarayoni doiymi nazoratda bo‘lib turadi. Tizimdagi 
havfsizlik choralari monitoring qilib boriladi.
6- bosqichda yuqorida keltirilgan bosqichlarda mavjud bo‘lgan 
kamchiliklar to‘g‘rilanadi, yangi o‘quv kurslar yaratiladi, texnik 
imkoniyatlar kengaytiriladi, tizimning rivojlanishiga tegishli bo‘lgan 
ishlar ko‘lami bajariladi.
Web- xosting xizmatini tanlash. Web- xosting xizmatini tanlashlash 
biz 
UZINFOCOM 
Markazining 
texnologik 
maydonchasidan 
foydalanishni tavsiya etamiz. 
UZINFOCOM Markazining texnologik maydonchasi milliy 
foydalanuvchilar va birinchi navbatda, davlat boshqaruvi va hokimiyati 
organlari, hamda ta’lim va notijorat muassasalariga zamonaviy 
darajadagi sifatli xosting xizmatini ko‘rsatish maqsadida 2006 yilda 
tashkil etilgan. Xizmatlar axborot havfsizligini ta’minlashning barcha 
xalqaro standartlariga to‘liq mos ravishda ko‘rsatiladi, shu bilan birga, 
axborot resurslari egalariga o‘z resurslarini saqlash va ma’lumotlar bilan 
ishlashda maksimal qulaylikni ta’minlaydi. Ushbu texnologik 
maydoncha shu kabi komplekslarga qo‘yiladigan barcha talablarga 
javob beradi. Xususan, ma’lumotlarni saqlash va ularning yaxlitligini 

412 
ta’minlash, ma’lumotlar saqlashni zahiralash, 24 soat davomida doimiy 
texnik 
xizmat 
ko‘rsatish. 
Foydalanuvchilarning 
texnologik 
maydonchada 
joylashtirilgan 
resurslari 
uning 
infratuzilmasidan 
foydalanadilar. Yagona tekshirilgan dasturiy ta’minotdan foydalanish 
esa mijozlarga dasturlarni yaratish zaruriyatidan ozod etib, ularni 
axborot resurslarini joylashtirish va faoliyat yuritishi bilan bog‘liq 
muammolardan holi etadi. Bunday kompleks echim mijozlar uchun 
mavjud bo‘lgan turli dasturiy modullardan foydalanish orqali o‘z kuch 
va resurslarini axborot xizmatlarini shakllantirish va jadallashtirishga 
yordam beradi. Bundan tashqari, UZINFOCOM Markazi tarkibidagi 
kompyuter hodisalariga chora ko‘rish xizmati UZCERT, texnologik 
maydonchada joylashgan resurslarni yetarli darajada havfsizligini 
ta’minlaydi. Hozirgi kunda texnologik maydonchada Agentlik 
saytiaci.uz; UZ- CERT serverlari; ZiyoNET tarmog‘i moslamalari, 
www.ziyonet.uzportali; Milliy qidiruv tizimi www.uzserverlari; UZ 
domen zonasining yuqori bo‘g‘in o‘zak serverlari joylashgan. Shu bilan 
birga texnologik maydonchada 80 tadan ortiq tashkilotlarning saytlari, 
shu qatorda davlat organlarining saytlari, ijtimoiy yo‘naltirilgan 
loyihalarning saytlari va ularning miqdori doimiy ravishda o‘smoqda. 
Texnik maydoncha uskunalarining umumiy quvvati hozirgi kunda 11 ta 
server, jami chastotasi 42 GGts bo‘lgan 14 ta protsessor, 26 Gbayt 
operativ xotira moslamasi va 4 Tbayt bo‘lgan disk makonidan iborat. 
Masofali ta’lim tizimining vazifasi: masofali o‘quv kurslarini 
yaratishda ekspert tomonidan o‘quv kurs traektoriyasini belgilashi, 
parametrlarni kiritishi va o‘quvchilar bilimini baholashda adaptivlashgan 
testlar bazasini yaratishi shuningdek shakllantirishi mumkin.
Tizim o‘quvchining boshlang‘ich bilim darajasidan kelib chiqqan 
holda har bir o‘quvchi uchun individual o‘quv traektoriyasini 
shakllantirish imkoniyatini beradi. Tizim orqali masofadan o‘qitish 
jarayonini tashkillashtirish mumkin.
O‘quv tizimining afzalligi:
• tizimda foydalanuvchilarning har- xil rollarining mavjudligi 
(Administartor, o‘qituvchi, talaba va mehmon);
• foydalanuvchi uchun qulay interfeys;
• o‘quvchining boshlang‘ich bilim darajasidan kelib chiqqan holda 
individual o‘quv traektoriyasini shakllantirib berishi;
• adaptivtestlarni yaratish imkoniyatining mavjudligi;
• o‘quvchining natijalarini ma’lumotlar bazasida saqlashi va 
tahlil,eksport qilish imkoniyati;

413 
• Tizim orqali ixtiyori fandan masofali ta’lim jarayonini 
tashkillashtirish imkoniyati;
• Video konferentsiyalar tashkillashtirish imkoniyati;
• Internet kommunikatsiya elementlarining mavjudligi (Chat, forum, 
ichki ma’lumotlar almashish tizimi);
• Qo‘yida ko‘rsatilgan formatlar bilan bilan ham ishlash imkoniyati:
• Graphics (JPEG, GIF, PNG)
• HTML
• Video (AVI, MPEG)
• Adobe FLASH
• Adobe PDF
• MS Office (DOC, PPS)
• Texnik ta’minotga minimal talablar.
Tizimning hajmi: Tizimga kiritilgan o‘quv kurslarning hajmidan 
kelib chiqqan holda aniqlanadi.
O‘quv tizimining normal ishlashi uchun kompyuterga qo‘yiladigan 
talablar: Doimiy xotirada kamida 1 GB bo‘shjoyining majdud bo‘lishi;
• Kamida 125 Mb operativ xotira;
• operatsion sistemalar: Windowsyoki Linux;
• PostgreSQL,Microsoft SQL Server;
• Appliaction Server: Apache, Interpretator- PHP; 
Moodle – yuqorida keltirilgan ta’rifni takrorlagan holda inglizcha 
so‘zlarning abbreviaturasi bo‘lib Modular Object Oriented Dynamic 
Learning Environment - modulli ob’ektga yo‘naltirilgan dinamik 
o‘qitish muhiti (MOYDO‘M). GNU GPL litsenziyasi bo‘yicha erkin 
foydalanish mumkin bo‘lgan veb (vebga yo‘naltirilgan) ilova 
hisoblanadi. Moodle tizimi “ijtimoiy konstruktsionizm pedagogikasi” 
asos qilib olingan. Tizim asosan o‘qituvchi(lar) va talaba(lar) o‘rtasida 
o‘zaro (bilim olish) munosabatini tashkillashtirishga yo‘natirilgan. 
Moodle avtori - Martin Dougiamas. Kursning yakunlashi bilan 
Computer 
Science 
and 
Education 
yo‘nalishi 
bo‘yicha 
universitetniyakunlabdoktorlikdissertatsiyani 
tayyorlab 
yoqlagan 
(Ph.D.).Doktorlik dissertatsiyasining mavzusi: "The use of Open Source 
software to support a social constructionist epistemology of teaching and 
learning 
within 
Internet- 
based 
communities 
of 
reflective 
inquiry"nomlangan. Moodle PHP dasturlash tilida yozilgan, SQL- 
ma’lumotlar bazasi asosida ishlaydi (MySQL, PostgreSQL, Microsoft 
SQL Server va boshq.). Moodle SCO ob’ektlari bilan ishlay oladi va 
SCORM standartini qanoatlantiradi. Moodle arxitekturasi modulli 

414 
ishlash printsipida bo‘lganligi sababli, uning imkoniyatlarini qo‘shimcha 
plaginlar orqali kengaytirish mumkin. Ta’lim(o‘qish)ni boshqarish 
tizimi – o‘quv faoliyatini boshqarish tizimining asosi (inglizcha 
Learning Managment System) bo‘lib, umumiy kirish huquqini 
ta’minlaydigan o‘quv on- line materiallarni shakllantirish, boshqarish va 
tarqatish uchun qo‘llaniladi. Kurs yaratuvchisi uchun vizual o‘quv 
muhitida ta’lim berish ketma– ketligi asosida materiallarosonlik 
bilanyaratiladi. Tizim tarkibiga turli ko‘rinishdagi individual materiallar, 
kichik guruhlarda ishlash uchun loyihalar va barcha talabalar uchun 
mazmundor hamda kommunikativ komponentalarga asoslangan o‘quv 
elementlari kiradi. 
Moodle masofaviy o‘qitish jarayonini to‘la qo‘llab- quvvatlash 
uchun keng doiradagi imkoniyatlarni beradi – o‘quv materiallarini turli 
usullarda berish, bilimlarni tekshirish va o‘zlashtirish nazorati alohida 
ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiq. Moodle da 15 turdagi interaktiv 
o‘quv materiallari mavjud bo‘lib, ularning soni oshib bormoqda. Kurs 
yaratuvchisi tizimning bunday imkoniyatidan foydalangan holda 
o‘qitiladigan fanni talabalarga (bilim oluvchilarga) interaktiv ko‘rinishda 
taqdim etish imkoniyatini yaratadi. 
XXI asrni bemalol texnologiyalar va u bilan bog‘liq bilimlar asri 
deya olamiz. Bilimlarni o‘rganish turlari, yo‘llari, usullarini kengaytirib 
yuborgan 
asr. 
AQShning 
Stenford 
universiteti, 
Massachusets 
Texnologiya instituti (MTI) kabi bir necha nufuzli oliy o‘quv yurtlari 
bepul “onlayn” kurslarini taqdim etmoqda. Tajriba tariqasida ilk bor 
tashkil etilayotgan mazkur darslar dunyoning barcha davlatlaridagi 
talabalar uchun ochiq. Qizig‘i shundaki, ushbu kurslarda o‘qish mutlaqo 
bepul va ularni muvaffaqiyatli tamomlaganlarga diplom (sertifikat) ham 
beriladi (ayrim kurslar tekin sertifikat berishadi lekin ko‘p kurslarda 
ma’lum bir tulovdan keyin sertifikat olish mumkin). Internet orqali 
o‘quv materiallarini bepul va erkin tarqatishga mo‘ljallangan “Ochiq 
darsxona” (Open courseware) deya nomlanuvchi elektron tizim bundan 
o‘n yilcha muqaddam MTI tomonidan tashkil etilgan edi. Shundan so‘ng 
yuzlab boshqa kollej va universitetlar ham o‘quv materiallarini 
internetga barcha uchun bepul va ochiq qo‘yish amaliyotini yo‘lga 
qo‘ydi. 

415 

Download 5,02 Mb.