142
turlicha susayadi. Bu esa jismning tasvirini ko‘rish imkonini beradi. Misol uchun
turlicha yutuvchi soha holatida jism bo‘laklari tomonidan yorug‘likni kuchliroq
to‘xtatuvchi soha, tasvirda jismning shaffof sohasiga nisbatan qoraroq bo‘ladi.
Elektron to‘plami bilan ishlaganda elektronlarning
shunday tezligini tanlash
mumkin bo‘ladiki, unda elektron jism orqali o‘tayotganda undagi zich va qalin
bo‘laklar tomonidan qisman ushlanardi. Biroq ishlashning bu turi yorituvchi
turdagi elektron mikroskop uchun yaroqsizdir. Elektronlar jism tomonidan
ushlanishi uchun u o‘zining energiyasini yo‘qotishi kerak.
Biroq elektronlar jism
atomlari bilan to‘qnashib, o‘zining energiyasini asosan katta bo‘lmagan
bo‘laklarda beradi. Berilgan energiya kattaligi boshlang‘ich energiyaning katta
bo‘lmagan qismini tashkil qiladi. Shuning uchun elektron jism orqali o‘tayotganda,
uning tezligi sekin asta kamayadi. Demak, elektronlarning boshlang‘ich tezligini
jismning ma’lum bir bo‘laklarida ushlanishi uchun tanlansa,
u holda boshqa
bo‘laklar orqali o‘tgan elektronlar o‘z energiyasining sezilarli qismini yo‘qotadi va
tezliklari keskin farqlanishi vujudga keladi. Bu esa katta xromatik aberratsiyani
yuzaga keltiradi. Shuning uchun ular tasvirni hosil qilish uchun yaroqsizdir.
Jismning elektronoptik tasvirini olish uchun
jismda elektronlarning
to‘xtalishi emas,
balki
elektronlarning sochilishi
deb nomlanuvchi hodisadan
foydalaniladi. Bu hodisa tez elektronlar jismning yupqa qatlami orqali
o‘tayotganda, ular o‘zining boshlang‘ich yo‘nalishidan og‘ishadi.
Bunda
elektronlarning tezligi juda kam o‘zgaradi, sochilish natijasida yupqa parallel
elektron to‘plam jism orqali o‘tib, tarqala boshlaydi (6.1 – rasm). Agarda
tarqaluvchi to‘plam yo‘liga, unga perpendikulyar bo‘lgan ekran qo‘ysak, u holda
ekranda quyidagi manzarani ko‘rishimiz mumkin.
Elektronlarning eng katta
zichligi, elektronlarni ekranga tushushi orqali hosil bo‘lgan doira markazida
bo‘ladi, ya’ni elektronlar og‘magan joy. Markazdan qanchalik uzoq bo‘lsa,
shunchalik ekranga tushuvchi elektronlarning zichligi kichik bo‘ladi. Markazdan
ma’lum bir masofada elektronlar umuman mavjud bo‘lmaydi. Shunday qilib,
sochilgan elektron konusni to‘ldirib, u uchun og‘magan
elektronlar nuri
simmetriya o‘qi hisoblanadi. Elektronlarning boshlang‘ich yo‘nalishidan og‘ish
143
burchagi qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik sochilgan elektronlar zichligi katta
bo‘ladi. Agarda jismning sochuvchi qatlami qalinligini yoki zichligini oshirsak, u
holda katta sochilish burchagiga to‘g‘ri keluvchi sochilgan elektronlar ulushi
oshadi, hamda sochilgan elektronlar konusi cho‘qqisidagi burchak kattalashadi.
Xuddi shunga o‘xshash hodisa elektronlarning energiyasi kamayganda ham
kuzatiladi.
