6.2. Yer silkinishi va uning oqibatlari
Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu - yer silkinishidir
(zilzila). Yer silkinishi - yer osti zarbasi va yer ustki qatlamining tebra-
nishi b o iib , tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuzaga keladi.
Yer ostki zarbasining paydo b o iish o‘ch o g i, yeming ostki qatlamidagi
uzoq vaqt y ig ilib qolgan energiyaning ozod b o iish jai'ayoni tufayli
yuzaga keladi. 0 ‘choqning ichki qismi markazi giposentr deyiladi, yem
ing ustki qismidagi markaz epitsentr deyiladi.Yer silkinishi yuzaga kelish
sabablariga k o ‘ra quyidagi gumhlarga boiinadi;
- tektonik zilzilalar;
- vulqon zilzilalari;
- ag‘darilish, o‘pirilish zilzilalari;
- texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan b o g iiq ) zilzilalar.
Yuqorida qayd etilgan yer silkinish turlari ichida katta maydonga tar-
qaladigani va eng ko‘p talafot keltiradigani tektonik yer silkinishidir. Bun
day yer silkinishlar haqida gap ketganda litosfera o‘ramlarida boiadigan
harakat (tektonik kuchlar) tushuniladi.Qiya sathlarda tog‘ jinslarining kat
ta boiaklarining ag‘darilishi yoki togiam ing o‘pirilishi natijasida yuzaga
keluvchi yer silkinishlar ag‘darilish zilzilalari deyiladi. Bu yer silkinishi
ning tarqalish maydoni kichik, ko‘p hollarda talafotsiz boiadi.
Vulqon jarayoni, ya’ni yer ostidagi magmaning vulqon kanali orqali
yer yuzasiga chiqishi bilan b o g iiq b o ig an yer silkinishiga vulqoniy yer
silkinish deb ataladi. Bunday yer silkinish vulqonning faollashishi bilan
b o g iiq boiganligi sababli aksariyat ko‘p hollarda ular aniq bashorat qi
linadi. Shuning uchun keltiradigan talafot deyarli kuchli boim aydi.
Insonning muhandislik faoliyati bilan b o g iiq b o ig an yer silkinishlari
asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda. Bunday yer silkinish yirik suv
omborlari vujudga kelgan hududlarda, gaz, neft mahsulotlarining yer osti-
dan so‘rib olinishi jarayoni amalga oshgan maydonlarda yuz bermoqda.
Inson o‘zining muhandislik faoliyati bilan yer osti komponentlariga
muayyan ta’sir etishi, u yoki bu darajada o‘zgartirishi yer silkinishining
vujudga kelishiga sabab boim oqda. Daryo vodiylariga to‘g‘onlaming
qurilishi natijasida maydoni bir necha ming km^, hajmi bir necha yuz
100
kin’ dan katta b o ig an (masalan, Chorvoq suv omborining umumiy hajmi
2,1 mlrd. m^ suv sathi maydoni 3640 ga ga teng) suv omborlari vujudga
kelmoqda. Yer qa’rida 4000-5000 m chuqurlikda yotgan gaz, neft yer
sathiga so‘rib chiqarilmoqda, yer ostida uzoq geologik davrlar mobaynida
yotgan ko‘mir ana shu yer qa’rida yondirilib gazga, aylantirib olinmoq-
da. Vaqtincha saqlash maqsadida ba’zan yer osti g‘orlariga, xandaqlarga
va tog‘ jinslari g'ovaklariga gaz, neft mahsulotlari yuqori bosim ostida
kiritilmoqda, juda katta miqdordagi mineral suvlar yer ostidan chiqarib
olinmoqda.
Yer qa’rining odamlar ta’sir etish joylarida yigilayotgan energiya
miqdorining u yoki bu darajada oshishi yoki kamayishi oqibatida sodir
boigan yer silkinishlar Hindiston, AQSH va 0 ‘zbekistonda kuzatilganli-
gi fandan m a’lum. Jumladan, Chorvoq suv ombori qurilib boiingandan
keyin bu hududda bir necha marta yer silkinishlar b o iib o‘tgan. Tekshi-
rishlar ko‘rsatishicha, bu yer silkinishlar o ‘zlarining tayyorlanish, sodir
bo iish mexanizmlari bilan Chorvoq suv omboriga yigilgan suvning mi
qdori va yigiigan suvning suv omboridan chiqarilish tezligi bilan b o g iiq
holda yuz berishi kuzatilgan. Bunga, birinchidan, suv omborining 2,1
mlrd. m" dan ortiq suv bilan toiatilishi jarayonida, ombor tubida yotuvchi
tog‘ jinslarining siqilishi va taranglashishi oqibatida yuz beradigan mikro-
siniqlar, darz ketishlar va ularning nisbiy harakati sabab b o isa , ikkinchi-
dan, suvni suv omboridan bir m e’yorda chiqarilmasligi va tog‘ jinslariga
ta’sir qiluvchi kuchlarning nomutanosib holatda bo‘shatilishi, o'zgarishi
sabab boigan-Respublikamizning g‘arbiy hududida 1976, 1984-yillarda
Gazlida yuz bergan 8-10 balli yer silkinishlarini ba’zi olimlar ana shu
hududdagi mavjud gaz konlari va ulardan gazni so‘rib olish jarayoni bi
lan bogiashadi. 1976-yildagi Gazli yer silkinishining giposentri (zilzi
la o‘ch og i, litosferaning ma’lum chuqurlikdagi tog‘ jinslari qatlamlari
ning uzilishi, surilish joyi) yer qobigining 5-25 km chuqur oraHgida,
1984-yilgi yer silkinishida esa 50-200 km oraligida joylashgan. Yer
silkinish hodisasini vujudga keltiruvchi energiyaning yigilishi, sarflanish
darajasi, silkinish hududlaridan so‘rib olingan gaz miqdori, yer qa’ri tog‘
jinsi qatlamlariga tushayotgan tabiiy bosimning mutanosibligining m a’lum
darajada buzilganligi oqibati zilzilaning sodir b o iish vaqtini tezlashtiradi.
Zilzila turlaridan eng xavflisi (talafotlisi) tektonik zilzila hisoblana
di. Ma’lumki, har yili sayyoramizda seysmik asboblar (seysmograflar)
100000 dan ortiq yer silkinishlarni qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron
101
qiluvchi fojiali bo‘iib, imorat va inshootlaming buzilishiga, yer yuzasida
yoriqlarning paydo boiishiga, ming-minglab insoniar yostigining quri-
shiga olib keladi.
Yer silkinish o ‘c h o g i giposentming joylashgan chuqurligi bo‘yicha:
yuza - 70 km gacha, o‘rta - 70-300 km va chuqur - 300 km dan pastda
«mantiya» qatlamida vujudga keladigan xillarini ajratish mumkin. Respu-
blikamizda kuzatiladigan zilzilalar o ‘c h o g i asosan 70 km gacha chuqur-
liklarda joylashganligi qayd etilgan.
Mantiyadagi katta bosim yoki portlashlar tufayli zilzila o‘ch o g i vu
judga keladi, natijada katta kuchlanishlar paydo boiadi, bular, o‘z nav
batida, yeming ustki qatlamining tebranishiga olib keladi. Giposentrdan
hamma tarafga qaytar seysmik to iq in lar tarqaladi, ular asosan uzunasi-
ga va ko‘ndalang turlarga boiinadi. Yer ostidan uzunasiga tarqalayotgan
(vertikal tarzda) to iq in lar o ‘z yo‘nalishi bo‘yicha navbatma-navbat yer
po‘stlogini siqib, yer yuzasiga chiqqanda tovush chiqaradi. Bu esa yer sil
kinish oldidan chiqadigan tovushning o ‘zginasidir. Ko‘ndalang to iq in lar
(gorizontal) yer yuzasiga chiqib, zilzila toiqinlarini vujudga keltiradi va
epitsentrdan barcha taraflarga tarqaladi.
Epitsentr
Kuchli yer silkinishi oqibatida yeming yaxlitligi, butimligi o‘zgaradi,
inshootlar, jihozlar buziladi, kommunal-energetik qismlar ishdan chiqishi,
insoniar o iim i yuz beradi. Yer silkinishi ko‘pchilik hollarda m aiu m inten-
102
sivlikda chiqadigan tovush bilan yuz beradi va uning past-balandligi yer
qimirlashining kuchiga bogiiq. Yer qimirlashining asosiy ko‘rsatkichlari
quyidagilardan iborat: yer silkinish o ‘chogining chuqurligi, silkinish am-
plitudasi va yer silkinishining intensiv energiyasi.
Zilzilaning kuchini
|
