Qazilmani yopiq usulda qazib olish jarayonida esa yer yuzasining
l iio'kishi, yoriqlar hosil boiishi va surilmalaming shaklianishi kuzatiladi.
I'oydali qazilmalaming ochiq usulda hosil boiadigan surilmalari 2 xil
Itoiadi;
1. Foydali qazilmani qazib olish jarayonida tog‘ yonbagirlarida hosil
lioiadigan surilmalar. Bunday surilmalarga qazib olish jarayonining mu-
nikkablashishi, qiya sathning qiyaligi, suvli qatlamlar, tektonik yoriqlar
va boshqa ko‘rsatkichlar ta’sir qiladi.
2. Karyer devorlaridagi surilmalar. Bunday surilmalaming ko‘chishi
qazish jarayonining to‘xtab
qolishiga olib kelib, iqtisodiyotga katta zarar
yelkazadi.
Masalan, 1963-yilda Angren ko‘mir karyerida gilli jinslardan tashkil
topgan, hajmi
8
mln. m^ b o igan surilmaning ko'chishi sodir boigan. Bu
falokat Ohangaron kanalini va tem iryoini bosib qolish xavfini tug‘dirgan.
Respublikamizning konchilik sanoati rivojlangan Ohangaron, 01-
maliq, Oltintopgan, Yuqori-Chirchiq tumanlaridagi Humson, Bogiston,
Xo‘jakent
va boshqa qishloqlarda, Suraondaryo, Qashqadaiyo, Samar
qand, Jizzax viloyatlarining tog‘oldi va to g ii hududlarida kuchli yer su
rilish hodisalari kuzatiladi.
Jumladan, 1973-yilda respublikamizning Ohangaron hududida yuz
bergan va u XX asrning eng kuchli ofati hisoblanib, adabiyotlarda
«ATCHI» surilishi deb nomlanadi. Bu ofatda surilish hajmi 700 mln. m^
sathi 12 km^, qalinligi 80-170 metrni tashkil qilgan.
«ATCHI» surilishining asosiy manbayi,
Ohangaron daryosining chap
qirg‘o g id an 100-600 m chuqurlikdagi ko‘mir qatlamlarining yer qa’rida
yondirilishidir. Yondirilgan k o‘mir qatlamlarining qalinligi 5-15 m ni
tashkil etgan.
Xuddi shu hududlarda: 1991-yil 4-martda «Jigariston« qishlogida,
1994-yilda «Qoraqishloq» hududida yer surilishlari kuzatilgan. «Jigaris
ton» yer k o‘chishida hajmi 30 mln. m^ g‘ovak tuproq 7 sekund vaqt mo
baynida halokath surilgan.
Yer surilishi seysmik kuchlar ta’sirida ham sodir boiadi. Jumladan,
1911-yilda Pomirning M uzkoi tog‘ tizmasida 9 balli zilzila natijasida
Usoy yer surilishi sodir b o id i. Murlab daryosiga hajmi 2,2 km^ g‘ovak
tog‘ jinsi b o iag i ko‘chib, 2,5 km masofani bosib o‘tib, daiyo o'zanini
qalinligi 450-500 m, uzunligi 2 km, kengligi 1 km qumtosh, ohaktosh,
gips jinslaridan iborat massa to‘sib qo‘ygan.
119
Natijada, uning o‘m ida balandligi 703-708 m, eni 4,3-5,3 kilo-
metrni tashkil etgan tabiiy to‘g‘on - Sorez k o ii paydo boigan.
Ushbu
koin ing hozirda butun Markaziy Osiyo hududlari uchun qanday xavf
tug‘dirayotgani barchaga ayon.
Yer surilishi suriluvchi tog‘ jinsining surilish tezligiga, hajmiga va
miqyosiga ko‘ra turli xilda boiadi.
