Inshootlar yer silkinishiga bardosh berish xususiyatiga ko‘ra 3
guruhga boiinadi:
A - 7 ballgacha chidaydigan kuchsiz seysmochidamU uylar. Bunga
tuproqdan, g ish td an qurilgan uylar kiradi.
B -
8
ballgacha chidaydigan uylar. Bu xildagi uylar har xil yog‘och
karkaslardan tayyorlanadi (sinch uylar).
D - 9 ballgacha chidaydigan seysmochidamU uylar. Bu xildagi uylarga
katta metall karkaslardan tayyorlanadigan, temir-beton konstruksiyalardan
qurilgan inshootlar kiradi.
6.5. Yer silkinish oqibatlarini tugatish chora-tadbirlari
Yer silkinishining oqibatlarini tugatishda ishga yaroqli har bir kishi
ishtirok etishi zarar va quyidagi ishlar birinchi ishlar hisoblanadi;
- Yer tagida qolgan, buzilgan va y onginii uyda qolgan odamlarni
qutqarish.
- Ishlab chiqarish, kommunal-energetik tizimlarda sodir boiadigan
avariyalarni to ‘sish va to‘g iilash (chunki bular inson hayotiga xavf
soladi).
- Buzilgan uylarni, inshootlarni tiklash.
- Talafot ko‘rganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish punktlarini tayyorlash.
- Yer silkinish o 'c h o g id a suv ta’minotini tiklash.
Albatta, mana shu ishlami bajarishda ishtirok etayotgan har bir
odam ehtiyot choralarini ko'rgan holda, kerakli joylarda shaxsiy himoya
vositalardan foydalanishlari zarur. Hech qanday o ‘zboshimchalik,
belgilanmagan chora-tadbirlar va xatti-harakatlarni amalga oshirish
man etiladi.Yer silkinishi boshqa turdagi tabiiy ofatlarni, falokatlarni;
masalan, yer surilishi, suv toshqini, qor ko‘chkisi, y o n g in chiqishi va
avariyalar, kommunal-energetik tizimlaming izdan chiqishi, kimyo sanoati
110
korxonalarida avariya natijasida KTZMlaming tashqariga to ‘liilishi,
AESlarda radioaktiv moddalaming atmosferaga chiqishi va boshqa xavfli
ofatlaming yuzaga kelishiga sabab b o iish i mumkin. Ammo, hozirgacha
yer silkinishining aniq vaqtini va joyini ayta oladigan uslub yo‘q. Lekin
yeming tavsifli xususiyatlari, tirik mavjutodlaming xatti-harakatlari
o‘zgarishiga qarab olimlar yer silkinishi haqida muhim maiumotlarni
beradilar.
Yer silkinishini belgilaydigan ayrim ko‘rsatkichlai’ quyidagilardan
iborat:
kuchsiz tebranish chastotasining keskin
o‘sishi,
yerning
deformatsiyalanishi, tog‘ jinslarining elektr qarshiligi o‘zgarishi, yer
osti suvlar sathining koiarilishi, yer osti suvlarida radon miqdorining
ortishi va boshqa o‘zgarishlar. Bulardan tashqari, yer silkinishi oldidan
uy hayvonlarining xatti-harakatlari ham o‘zgaradi. Masalan, mushuklar
tashqariga chiqib ketadi, qushlar o‘z uyalaridan uchib chiqadi, chorva
mollari juda bezovta b o iib qoladi va boshqalar.Fan va texnikaning
rivojlanishi so‘zsiz yer silkinishini oldindan bashorat qilish imkoniyatini
beradi. Jumladan, yuqorida ta’kidlanganidek, yer osti suvlarida yer
silkinishidan oldin radon gazi miqdorining oshish qonunini birinchi
b o iib o‘zbek oiimi G ‘. Mavlonov tomonidan aniqlangan va bu qonuniyat
Toshkent zilzilasi oqibatlarini o‘rganishda o‘z tasdigini topdi. Hozirgi
kunda bu usul bilan respublikamizda va Markaziy Osiyo davlatlarida ro‘y
bergan bir necha zilzilalar bashorat qilindi va ular tasdiqlandi.
0
‘zbekiston
olimlarining bunday kashfiyoti bilan qiziqib Amerika oiimi O. Jeyms
shunday degan edi: «Yaqin kunlarda o‘zbek mutaxassislari zilzila
haqidagi bashoratni xuddi iqlim sharoitini bashorat qilgandek radio orqali
e io n qilish darajasiga yetib boradilar». Lekin bu yerda shuni aytib o ‘tish
kerakki, yer silkinishni oldindan bashorat qilish muammosi hali butunlay
hal etilmagan. Bunga birdan bir sabab bu masalaning murakkabligi,
ya’ni zaminida yer silkinish jarayonini vujudga keltiradigan gipotsentr-
o‘choqning nihoyatda yashirinligi hamda shu «o‘choqda» yigilgan
va yer silkinishiga olib keladigan energiyaning, uning sodir b o iish
qonuniyatlarining hali yetarlicha bilmasligimizdadir. Yer silkinish ofatidan
muhofaza qilishning bir usuli — bu oldindan seysmofaol mintaqalami
belgilash hisoblanadi. Bunda insonlar uchun, xalq xo‘jaligi tarmoqlari
uchun xavfli b oigan 7-8 balli yuqori yer silkinishi mumldn b o ig an joy larni
belgilab xarita tuziladi. Mana shunday seysmofaol mintaqalarda oldindan
turli muhofaza omillari ko‘rilib, inshootiami qurish, ta’minlash va ba’zi
111
xavfli ishlab chiqarish tarmoqlarini (kimyo zavodlari, AESlar va shunga
0
‘xshash korxonalami), hatto to‘xtatish ishlari amalga oshiriladi. Shunday
ishlar, ya’ni 0 ‘zbekistonning seysmofaol hududlari xaritasi 1977-yilgacha
amal qilib keldi va hozirgi kunda 0 ‘zbekiston Fanlar alcademiyasining
seysmologiya instituti tomonidan
0
‘zbekistonning yangi seysmofaol
xaritasi tuzilib, bunda har bir hududning seysmologik xususiyatlari hisobga
olingan. Yangi xaritada ko‘rsatilishicha, 0 ‘zbekiston mintaqalarida bo‘lishi
mumkin bo‘lgan yer silkinishlari belgilangan. Jumladan: Qoraqalpog“iston
Respublikasida -
6
ballgacha; Xorazm va Samarqand viloyatlarida -
7 ballgacha; Toshkent, Qarshi, Buxoro, Termez, Namangan, Farg‘ona
shaharlarida - 8 ballgacha; Andijon viloyatida - 9 ballgacha. Shuningdek,
seysmofaol xaritada Toshkent shahri uchun ham 6-9 ballgacha bo‘ladigan
mikroseysmofaol hududlar ham belgilab qo‘yilganki, hozirgi kunda mana
shu ma’lumotíar asosida Toshkent shahrida maqsadli qurilishlar amalga
oshirilmoqda. Shu yerda ta’kidlab o‘tish kerakki, respublikamizda 136
ta shahar mavjud bo‘lib, ulardan 13 tasi yirik shaharlar hisoblanadi.
Shaharlarda qurilishlar 5 ta kategoriya bo‘yicha amalga oshirilib, ular katta-
kichikligidan qat’i nazar, halqa yo‘li bilan belgilanishi zarur. Chunki FVda
fijqarolar faqat tranzit yo‘Ilari orqali (jumladan, halqa yo'llar orqali) harakat
qilishga yo‘naltirilishi lozim. Shuning uchun har bir korxona rahbari yer
silkinishi oqibatlarini kamaytirishning asosiy tadbirlarini bilishi zarur. Bular
quyidagilardan iborat:
- hududning seysmik xaritasi, unda zilzila bo'lish ehtimoli bor joylar
va uning kuchi ko‘rsatiladi;
- zilzilaga bardosh beradigan uylar va sanoat inshootlarini qurish;
- zilzila sodir bo‘lib qolgan holda aholi o‘zini qanday tutishi va xatti-
harakatlar haqida tushuntirish;
- seysmik stansiyalarda uzluksiz navbatchilikni tashkil qilish va olib
borish;
- zilzilalar haqida aniq xabar va aloqa sistemasini tashkil qilish;
- qutqaruv, kuch va vositalarni tayyor holga keltirib qo‘yish;
- aholini xavfsiz, o‘z vaqtida evakuatsiya qilish tadbirlarini ishlab
chiqish;
- moddiy-texnik ta’minoti (palatkalar, oziq-ovqat, dori-darmon)
zaxiralarini tashkil qilish;
- zilzila haqida xabar beruvchi belgilami aholiga tushuntirish va o‘z
vaqtida qo‘llash.
112
Yer silkinishini tavsiflaydigan belgilar quyidagilardan iborat:
- yer ostki suvlarining fizik-kimyoviy tarkibining o'zgarishi (labo-
ratoriyada aniqianadi);
- qushlar va uy hayvonlarining bezovtalanishi, gaz hidining kelishi,
havoda chaqmoq chaqishi va yorug‘lik paydo bo‘lishi;
- bir-biriga yaqin, lekin tegmayotgan elektr simlaridan uchqun
chiqishi, uylaniing ichki devorlarida zangori shu’lalar paydo boiish i va
luminitsent lampalarining o‘z-o‘zidan yonishi.
Mana shu belgilami bilgan har bir fiiqaro zilzila haqida xa
bar eshitganda, sarosimasiz va ishonchli harakat qilishi kerak. Zilzila
haqida oldindan xabar berilsa, uyni tashlab chiqishdan aw al, gaz va
boshqa isitgich asboblarini o‘chirish, bolalar va qariyalarga yordam
berish, zarur buyumlami, oziq-ovqat, dori-darmonlarni va hujjatlami olib
ko‘chaga chiqishlari lozim. Agar zilzila kutilmaganda boshlanib qolsa,
u holda deraza va eshik oraliqlariga yoki ko‘tamvchi ustunlar tagiga
turib olish kerak, Dastlabki silkinish zarbasi tinishi bilan zudlik bilan
tashqariga chiqish kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ko‘p qavatli
binolaming eng nozik, ishonchsiz joylari zinapoya va lift shaxtalaridir.
Shuning uchun zilzila boshlangan paytda zinapoyalardan yugurish tavsiya
etilmaydi va liftlardan foydalanish taqiqlanadi.Korxona va muassasalarda
zilzila paytida ish to‘xtatiladi. Elektr toki, suv, gaz va b u g iar to‘xtatilib,
fuqarolar muhofazasi qismlaridagi ishchi va xizmatchilar oldindan belgilab
qo‘yilgan joyga to‘planadilar, boshqalar esa xavfsiz joylarda bo‘ladilar.
Zilzila vaqtida uyda boim agan fuqarolar uyga shoshmasligi, balki o‘sha
joy rahbarlarining ko‘rsatmalarini diqqat bilan kutib, unga rioya qilgan
holda harakat qilishlari kerak. Zilzila vaqtida jamoat transporti to ia
to‘xtatilishini kutib, oldin bolalami, nogiron va qariyalarni tushirish
kerak. Yurib ketayotganda sakrab tushib qolish yaramaydi, zilzila vaqtida
jabrlanganlarga asosan yordamni fuqarolar muhofazasi qismlari beradi,
lekin zamr b o ig an hollarda ahoHning ham yordam berishi maqsadga
muvofiqdir.
| 