Suv toshqini va uning talafotlari

vaziyat (sellar, suv toshqinlari, qor ko‘chkilari, kuchli shamollar, 
qurg'oqchilik va h.k.)lar kuzatilmoqda.
Bunday holatlaming yuzaga kelishiga biologik va meterologik 
o'zgarishlami hisobga olmaslik, yangi yerlami o‘zlashtirishda qo‘yilgan 
xatoliklar, sug'orish tizmida zamonaviy texnologik usullarning joriy 
etilmaganligi sabab boim oqda. 1998-yilda Favqulodda vaziyatlar vazirligi 
m aium otiga ko‘ra respublikamiz hududida 600 ga yaqin ko‘chki, sei va 
suv toshqinlari b oigan boisa, ulaming zararli oqibatlari natijasida 16 
ming aholi jabrlanib, ko'rilgan moddiy zarar esa 
100
min. so‘mdan ortiqni 
tashkil etgan. Mutaxassislar xulosasiga k o ia respublikamiz hududida 238 
ta xavfli koilar, 46 ming kv. km hududlar suv va sei toshqinlari ro ‘y 
beradigan xavfli joylar, 
1000
ga yaqin xavf sodir boiishiga olib keluvchi 
daryo va soylar mavjudligi aniqlangan. Suv toshqini ham tabiiy ofatlar 
ichida eng xavflisi hisoblanadi. Suv toshqini deb daryo, k o i, hovuzlardagi 
suv sathining keskin ko‘tarilishi natijasida m aium maydonlardagi 
yerlaming suv tagida qolishiga aytiladi.
Suv toshqiniga turU omillar sababchi b oiadi:
- kuchli y o m g ir y o g ish oqibatida (jala, sei quyishi);
- qorlami sumnkali erishi natijasida;
- kuchli shamol esishi natijasida;
- oqar daryolardagi muzliklarning y ig ilib , sun’iy to‘g‘on hosil qiii-
shi;
- tog‘ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv 
saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.
Kuchli y o m g ir y ogish i natijasida suvlaming sathi keskin ko‘tarilib, 
daryo, koilarga sig‘maydi va natijada ekin maydonlarini, turar joy 
massivlarini, y o ila rai suv bosadi va ulami izdan chiqaradi. Bulardan 
tashqari, elektr energiya, aloqa uzatgichlar, meliorativ tizimlar ishdan 
chiqadi, chorva mollari, qishloq xo‘jalik ekinlari yo‘q b o iib ketadi, 
xomashyolar, yoqilgi, oziq-ovqatlar, mineral o‘g itla r va boshqalar 
yaroqsiz holga keladi yoki yo‘q b o iib ketadi. Shular natijasida juda 
katta moddiy zarar ko‘rilib, insonlar o iim i boiadi. Suv toshqini ofati 
turli joylai'da, jumladan, 
0
‘zbekistonda ham tez-tez b o iib turadi. 
Masalan, 1991-1995-yillarda ko‘pgina viloyatlarda - Xorazm, Buxoro, 
Surxondaryo, Qashqadaiyo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda 
katta ekin maydonlari suv ostida qolib, oqibatda katta miqdorda moddiy 
zarar ko‘rildi. Jumladan, 750 ming gektar paxta, 28 ming gektar poliz
114

niaydonlari, 
20
ming gektar mevazorlar, shuningdek, 
21
ming turar 
joy binolari, 100 dan ortiq bolalar bog‘chalari va maktablar, 250 km 
iivlomobil y o ilari, 113 ta ko'priklar va 200 km dan ortiq sug‘orish 
inshootlari yaroqsiz holatga keldi. Kuchli y o m g ir yo g ish i oqibatida 
suv toshqini 1993, 1994, 1995, 2000, 2001-yillarda Yevropa daviatlarida 
ham kuzatilib, bunda nafaqat moddiy zarar, balki hisoblab bo‘lmaydigan 
ina’naviy zarar - insonlar o iim i yuz berdi. Masalan, 1987-yilda Gruziyada 
:ii-dekabrdan 
1
-yanvarga o‘tar kechasi uzoq vaqt yog‘gan y o m g ir va qor 
Mutijasida (qoming qalinligi 4-5 mni tashkil etgan) suv toshqini boiib , 
hunda ko‘p odam halok b o id i va turli darajada jarohat oldi. Suv toshqini 
oqibatida 200 kv km maydon suv ostida qoldi: shulardan 4400 ta turar 
joylar, 16 km tem iryoi, 1800 km avtomobil y o ii, 
200
km elektr tarmoqlari 
lamoman izdan chiqdi. Falokatdan k o iilg an moddiy zarar o ‘sha davrda 
300 mln. mblni tashkil etdi. Shu yil oktabr oyida Filippinda yom girning 
surunkali y o g ish i kuchli suv toshqinlarini yuzaga keltirib, hududlarni, 
yashash va ish joylarini, ko'priklarni va yoilarni vayrona aylantir. Bu ham 
yetmaganday namgarchilikning haddan tashqari yuqori b o iish i oqibatida 
tog‘ oldi joylarida ko‘chkilar yuz berdi. Bu ofatdan 2,5 mln. odam zarar 
ko‘rib, xavfli hududlardan 30 ming aholi xavfsiz hududlarga evakuatsiya 
qilindi va ko‘rilgan moddiy zarar miqyosi bir necha 10 mln. AQSH 
dollarini tashkil qildi. Shuningdek, 2009-yilda Turkiyaning 15 mln. aholisi 
boigan Istambul shahrida tinimsiz yog‘gan y o m g ir 2 m balandlikdagi suv 
loshqinini yuzaga keltirib, minglab uylami, yoilarni vayronaga aylantirdi. 
Daryolardagi suv oqimiga teskari yo‘nalishda esadigan kuchli shamol suv 
sathini k o iarib yubordi va natijada suv toshqini yuz berdi. Bu xildagi 
toshqin Leningraddagi Neva daryosida kuzatilgan. 1997-yil noyabrda 
Vyetnamda ham juda kuchli shamol oqibatida suv toshqini b o iib , katta 
miqyosdagi uy-joylar, moddiy resurslar suv tagida qolib, ko'plab odamlar 
halok boigan. Oqar daryolarda suv sathida muzliklar hosil b o iish i va 
bu muzliklar yigilib, suv oqimiga qarshi to‘siqlar (to‘g‘on) hosil qilishi 
natijasida ham suv toshqini ro‘y beradi. Bu xildagi toshqin 1992-yilda 
Qoraqalpogiston Respublikasida Amudaryo oqib o‘tadigan uchta hudud­
da kuzatildi. Bu ofatning oldini olish uchun hamma omillar bajarila bordi 
va oxir-oqibatda harbiy samolyotlar yordamida to‘siq b o iib turgan muz 
to‘g‘onlari portlatish y o ii bilan yo‘q qilindi. Bu ofat natijasida Bo‘zatov 
tumanining ko‘pgina yerlari vayronaga aylanib, elektr tokini oikazuvchi 
manbalar, texnikalar ishdan chiqdi. Aspantoy, Porlitov, Qiziljarva Aliovul
115

punktlariga olib boruvchi yoilarni suv bosishi oqibatida aloqa uzilib 
qoldi. Ofat oqibatlarini bartaraf qilishda 3200 dan ortiq aholi, 3026 bosh 
qora mol xavfsiz joy larga ko‘chirildi va Porlitov, Qiziljar va Aliovullarga 
boradigan 26 km y o ila r ta’minlandi. Bu ofatdan ko‘rilgan moddiy zarar 
100 million so‘mni tashkil qilgan. Bunday holatlardagi suv toshqinlari 
dunyo miqyosida juda tez-tez b o iib turadi.
Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlarning turli 
sabablarga ko‘ra ishdan chiqishi oqibatida ham kuzatilishi mum kin . 
Umuman, kanallar, suv omborlari - suv energiyasi, suv y o ila ri va 
suvning o‘zidan foydalanish maqsadida quriladi. Hozirgi kunda MDH 
davlatlarida suv sig im i 
1
mln. m^ dan ortiq b o ig a n suv omborlari 
1 
mingga yaqin b o iib , ularning suv sathi 116000 km^ ga teng. Xuddi 
shunga 
0
‘xshash 0 ‘zbekistonda ham 53 ta suv omborlari qurilgan, 
ulardan 10 tasi qo‘shni respublikalar chegarasida joylashgan. Jumladan, 
Qayroqqum, Rog‘un, (Tojikiston), Tuyamo‘yin (Turkmaniston), Taxtagul 
(Q irgiziston), Chordaryo (Qozoqiston) va boshqalarni misol qilib 
keltirish mumliin.
Respublikamizga tegishli b o ig an suv omborlarida 55,5 mlrd. m^ 
dan ortiq suv saqlanib, ular orqali asosan qishloq xo‘jaligi suv bilan 
ta’minlanadi va katta iqtisodiy samara olinadi. Lekin shu bilan birga 
bunday gidrotexnik inshootlar biror sabablarga ko‘ra buzilsa, saqlanayotgan 
suvning ta’siri insonlarga, uy hayvonlariga, atrof muhitga juda katta jiddiy 
zarar keltiradi. Jumladan, Chorvoq suv omborida 2,1 km^ suv saqlanib, 
agar u buzilguday b o isa, undagi suv 
8
m balandlikda 46 km/soat tezlik 
bilan harakatlanib, Toshkent shahrining 3 ta: Bektemir, Hamza, Sergeli 
tumanlari batamom, boshqa 3 ta-M iro b o d , Mirzo Ulug‘bek va Yakkasaroy 
tumanlari esa qisman suv ostida qolib, u yerlarda yashayotgan fuqarolar 
hayoti uchun jiddiy xavf tugiladi. Shunga o‘xshash katta hajmdagi suv 
Tuyamo‘yin suv omborida 5 km^ dan ortiq, Qayroqqum suv omborida 
esa 4 km^ dan ortiq suv saqlanib, mabodo biror sababga ko‘ra ombor 
qismlaii talafot ko‘rsa, Jizzax, Sirdaiyo, Samarqand, Buxoro viloyatlarini 
suv bosadi. Agar Taxtagul suv ombori talafot ko‘rsa (unda 19 km^ suv 
saqlanadi), butun Farg‘ona vodiysi viloyatlarini suv bosishi ehtimoli bor. 
Boshqa suv saqlash omborlari uchun ham shunga o ‘xshash fikrlarni aytish 
mumkin. Shuning uchun suv omborlami har xil falokatlardan £isrash 
uchun hamma turdagi omillar, ehtiyot choralari ko‘rib qo‘yilgan bo iish i 
zarur. Jumladan, birinchi va ikkilamchi saqlovchi platina qurish, har bir
116

platinalar temir-betonli qorishmalardan tayyorlanishi va boshqa saqlovchi 
omillar belgilanishi zarur.
Suv toshqini xavfida quyidagi vazifalar bajarilishi talab etiladi; suv 
toshqini xavfi haqida aholini ogoh etish; razvedka va kuzatuv ishlarini 
olib borish; FVDT kuch va vositalarini jalb etish; qutqaruv va tiklov 
ishlarini olib borish; kerak boiganda aholini va moddiy boyliklarni xavfsiz 
joylarga evakuatsiya qilish; suv toshqini b o ig an hudulardagi korxona 
va tashkilotlaming ishlab chiqarish jarayonini qisman yoki butunlay 
to‘xtatish; suv bosgan hududlarda qutqaruv tizimlari va boshqa tizimlar 
kerakli texnika va suzuvchi vositalar yordamida odamlami qutqarish 
va evakuatsiya qilish ishlarini olib boradi. Qutqamv ishlarida ishtirok 
etuvchilar odamlami suvdan qutqarish bo'yicha tajribaga ega boiishlari 
hamda qutqarilganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish qoidalarini 
bilishlari lozim.
Suv 
toshqiniga 
qarshi 
qoilaniladigan 
omillar 
quyidagilardan 
iborat; daryolardagi suvning sarflanish darajasini oshirish, ya’ni uni 
taqsimlash (daraxtzorlarga quyib yuborish, suv oqimiga qarshi yerlami 
ko‘ndalang qilib chuqur haydash va boshqalar) hamda daryo qirg‘oqlarini 
koiarish hisoblanadi. Suv toshqini ofatidan xalqni o‘z vaqtida ogoh 
etish, fuqarolarni, moddiy resurslarni va qishloq xo‘jalik hayvonlarini 
xavfsiz joyga evakuatsiya qilish ham eng muhim ishlardan hisoblanadi. 
Evakuatsiyadan oldin har bir fuqaro o‘zi yashayotgan uylami xavfsiz 
holatda qoldirishi (gaz, suv, elektr tarmoqlarini o‘chirish, kerakli ish 
qurollami uylaming yuqori qavatlariga qo‘yishlari, deraza va eshiklarni 
mahkamlab berkitishlari zamr) va o‘zi bilan kerakli hujjatlarni, pullarni 
hamda yegulik ovqat va ichimlik suvlarni olishi zarur.
Suv toshqinida qolgan odamlar turli xavfsirashlarga berilmasliklari 
va suv oqimi bo‘yicha past sathli qirg‘oq tomon suzishlari kerak. Suv 
toshqini paytida ma’lum qism odamlar (qutqamvchilar) shu falokat 
hududida qolib, imkoni boricha qilinadigan ishlami bajarishlari zamr. 
Ammo ular suv ostida qolgan ovqatlarni yemasliklari, suv ichmasliklari 
kerak.
Yashash joylarida elektr jihozlardan foydalanmasliklari lozim, chunki 
elektr ta’minoti simlari qoilanganda kichik qarshilik boiishi natijasida 
yongin chiqib keladi. Suv toshqini o‘tib boigandan keyin fiiqarolar 
o‘zlarining doimiy yashash joylariga qaytib kelib, toshqin oqibatlarini bartaraf 
etish chora-tiidbirlarini boshlab yuboradilar. Ular quyidagilardan iborat:
117

- suv bosgan joylardagi suvni chiqarib tashiash va quritish;
- uylaming yerto ialaridagi suvlarai chiqarib tashlash;
- toshqin natijasida buzilgan joy lamí; maishiy-energetik tarmoqlami, 
y o ilam i, ko‘priklami va boshqalami qayta tiklash;
- qayta tiklab boim aydigan inshootlami, uylami yiqitish va ularni 
tozalash;
- ekinzorlami suvdan tozalash.
Yuqoridagi tadbirlar fuqarolar muhofazasi shtabi va uning tizimlari 
boshchiligida xalq ommasi ishtirokida amalga oshiriladi.

Download 9,03 Mb.