Sel, uning xususiyatlari va talafotlari

Sel oqimlarining tezligini 3 guruhga b o iish mumkin: juda tez (100 
ming m^ dan ko‘p sel massasining harakati, 
6 -10
yilda bir marta ), 
0
‘rtacha (10 dan 100 ming m^ 2-3 yilda bir marta) va kuchsiz (10 ming
dan kam ).
1988-yil 29-yanvarda Kos-Uzen qishlogida (Qozogiston) 80 m 
balandlikdan hajmi 
200
mln. m^ boigan qum, tosh va loy aralash sel oqimi 
harakatga kelib, 115 m uzunlikdagi temir-beton ko‘prikni, ko‘plab insonlaming 
uy-joylarini, ogilxonalami buzib odamlaming oiim iga sabab boidi.
Bunday fizik ko‘rsatkichlarga ega oqim juda katta kuch boiib, 
xalq xo‘jaligiga sezirarli zarar keltiradi, oqim y o iid a uchragan suv 
inshootlarini, y o ilam i, qishloq va shaharlami, bogiam i, ko‘priklami 
vayron qilib ketadi, ulkan maydonlarni loy, qum, tosh qatlamlari bilan 
k o in ib tashlaydi. Sel - arabcha so‘z b o iib , to g ii hududlardagi suv 
toshqini ma’nosini anglatadi. Sel oqimlari o‘zi hilan olib keladigan qattiq 
zarrachalaming oicham iga qarab uch gumhga boiinadi:
- suv-toshli sellar;
- loyqa sellar;
- aralash sellar.
Yer yuzida yuz bergan ofatli sellarga misol qilib, 1934-yilining yangi 
yil kechasi AQSHning Los-Anjeles shahri atrofida kuzatilgan sel oqimini 
koisatish mumkin. Shu kuni shaharga yaqin Kordelyera to g id a kuchli 
y o m g ir y o g ib , uning miqdori 538 mm ni tashkil etdi. Y om gir tinishi- 
dan sal oldinroq tog'dan katta tezlikda suv toshqini pastga harakat qil­
gan. Bu suv toshqini 100 m masofagacha yoyilib, unga yaqin b oig an 
ikki shahar - Lya Kreket va Montero shaharlariga katta talafot yetkazdi. 
Suv oqimi toiqinining balandligi 
6
m gacha yetgach, o ‘z y o iid a 500 ta 
ko‘prikni, bir qancha imoratlar va inshootlarni vayron qilgan, qanchadan 
qancha odamlami boshpanasiz qoldirgan. Markaziy Osiyoda eng kuchli 
sel oqimlari Q ozogiston Respublikasining Olma-ota shahridan oiuvchi, 
shahar nomi bilan ataluvchi daiyo vodiysida kuzatilgan. Masalan, 1921- 
yil 
8
-iyun kuni kechqurun yuz bergan sel oqimi shaharga olib kelgan tog‘ 
jinslari 100 mingta vagonga jo boigan. Bu ofat natijasida 400 dan ortiq 
kishi halok boigan. Sel oqimining vujudga kelishiga to g ii hududlardagi 
qorlar va muzliklaming erishi, kuchli y o m g ir yog‘ganligi sabab boigan.
Olma-ota shahri va uning atrofida juda ko‘p talafotli sel oqimlari ku­
zatilgan. Ulardan yana biri Medeo sel to‘g‘oni qurilgandan keyin, 1973- 
yil 15-iyul kuni ro‘y berdi. Shu kuni kuchli y o m g ir ta’sirida baland
128

togiikdagi tabiiy k o i to‘g ‘onlarining buzilishi natijasida kuchli sei oqimi 
hosil b o id i. Bu oqim taxminan 2 soat davom etib, uning sarfi 2000-3000 
m^/s ga yetgan va Medeo to‘g‘oniga 400000000 m^ sei massasi olib kelib 
tushgan. Ertasi kuni sei qayta takrorlanganda Medeo seli to‘g ‘ondan 
oshib ketishiga atigi 
6
m masofa qolgandi. Agar sei to‘g‘ondan oshib 
harakatlansa, Olma-ota shahriga juda katta xavf tug‘dirishi mumkin edi. 
Shuning uchun buning oldini olish maqsadida to‘g‘ondagi suv asta-sekin 
chiqarilib yuborildi va to‘g‘onning balandligini 150 m gacha koiarildi. 
0 ‘zbekiston Respublikasining Toshkent, Qashqadaryo, Surxandaryo va 
Farg‘ona viloyatlarining tog‘li hududlari sei ofati bo‘ladigan zonalar hi- 
soblanadi.Oxirgi 100 yil ichida O ‘zbekiston Respublikasi hududida 2500 
dan ortiq sei oqimlari kuzatilgan. Bulardan 1400 dan ortig‘i loyqa, 350 
dan ortig‘i suv-toshli, 650 dan ortig‘i aralash sellardir. Respublikamiz- 
ning Farg‘ona vodiysida, Toshkent oldi hududlarida sei oqimlari tez-tez 
kuzatilib turiladi. Sei oqimlari respublikamiz hududida bahor mavsumida 
va yozning birinchi oyida yuz beradi. Bunga hududimiz joylashgan min- 
taqaning tabiiy sharoiti - bahor oylaridagi kuchli jala, yomg‘irlar, ha­
roratning issiq kelishi, tog‘larda muzlik va qorlaming tez erishi, daiyo 
o‘zani qiyaligining 3-5" dan kattaligi, suv yig'ish maydonida zarracha- 
lari bog‘lanmagan bo‘shoq tog‘ jinslarining mavjudligi asosiy omillardan 
hisoblanadi. Shu o‘rinda Farg‘ona viloyatining Shohimardon qishlog‘ida 
1998-yil yozda bo‘lgan sei falokati to‘g‘risidagi m aium otni keltirsak. 
Havoning birdan isib ketishi natijasida Qirg‘iziston Respublikasining 
0
‘sh viloyati tog‘laridagi qorlaming erishi tezlashib, buning oqibatida 
1998-yilning 7-iyulidan 
8
-iyuliga o‘tar kechasi katta suv oqimi paydo 
bo‘ldi. Bu oqim Shohimardon soyiga qo‘shilib, uning suv sig‘imini 200 
mVs ga ko‘paytirib yubordi va kuchli oqim natijasida 52 ta xo‘jaIik, 36 
ta dam olish maskanlari zarar ko‘rdi. 8-9-iyul kunlari odamlarni Shohi­
mardon qishlog‘idan ko‘chirish ishlari boshlangan. Bu ofat oqibatida 104 
nafar odam jasadi topildi, 
68
ta har xil uy hayvonlarining tanalari topi- 
lib, ko‘mib tashiandi. Kuchli sei oqimi natijasida 15 km gaz 
0
‘tkazish, 
14 km avto yo‘l, 4 ta yirik avtomobil ko‘prigi, 3 km suv o‘tkazish ti­
zimlari, 3 km elektr uzatish tarmoqlari yaroqsiz holatga kelgan, 200 dan 
ortiq savdo shoxobchalari butunlay vayron bo‘ldi. Bu tabiiy ofat oqibat­
larini bartaraf etishga 2000 ga yaqin fuqaro, 438 ta texnika jalb qilindi. 
2002-yilning iyul oyida xuddi shu yerda Vodil qishlog'ida sei ofati ro‘y 
berdi. Ofat o‘chog‘i Qirg‘izistoning Qadamjoy tumanidan boshlfingan
129

kuchli jala yomg‘iri oqibatida Shohimardonsoy daryosidagi suv sathi keskin 
ko‘tari]ib, Vodil qishlog‘iga katta sei oqimi yopirilib keldi. Bu ofat Vodil 
qishlog‘i hududlaridagi uylarga, yo‘llarga, ekinzorlarga, kommunikatsiya ti­
zimlariga katta zarar yetkazdi. Jumladan, 
88
ta xonadon shikastlandi, 11 km 
uzunlikdagi y o i, 
6
ta ko'prik, 5,5 km aloqa tarm ogi, 2,7 uzunlikdagi gaz 
quvurlari jiddiy zararlandi. Sei oqimlarining oldini olish, ularga qarshi ku­
rashish, sei boiishi mumkin bo igan maydonlami aniqlash, ulaming vujud­
ga kelish sabablarini chuqur o'rganish, atrof muhitni muhofaza qilishning 
asosini tashkil etishda katta xalq xo‘jalik ahamiyatiga ega. Shuning uchun 
sei hodisasini bartaraf qilish maqsadida olib boriladigan ishlar ilmiy, amaliy 
xulosalarga, chora-tadbirlarga asoslangan boiishi kerak.
B ular quyidagilardan iborat:
1. Sei bo iish i mumkin b o ig an daryolaming suv y ig ish maydonlarida 
doimiy kuzatish ishlarini olib borish. Bunda suv y ig ish maydonida 
bo'shoq tog‘ jinslari yigilishining oldini olish, oqar suvlar oqimiga 
to‘sqinlik qiluvchi tabiiy va sun’iy to‘siqlardan tozalash ishlari.
2. Sei oqimi yuzaga kelishi mumkin b o ig an daryolaming suv y ig ish
maydonlarini muhofaza qilish, ya’ni bumaydonlarda o‘simlik dunyosini 
saqlash, daraxtlar va butalarni kesish, maydonlarda shudgorlash va 
sug'orish ishlarini olib borishni chegaralash.
3. 0 ‘rmon xo'jaliklarini rivojlantirish, ya’ni tog‘ yon bag‘rilarida 
butalar va daraxtlaming ekilishini y o ig a qo‘yish talab etiladi, chunki bu 
o‘simliklar tog‘ jinslari qatlamlarini mustahkam ushlab turadi, qor erishini 
sekinlashtiradi, yer yuzasini yuviUshdan saqlaydi.
4. T ogii hududlardagi daiyolar o‘zanida suv oqimini boshqaruvchi 
inshootlar qurish, tabiiy va sun’iy to‘g‘onlami tartibga solish, tem iryoi, 
avtomobil yoilari ostiga sei o‘tkazuvchi katta diametrh quvurlar yotqizish 
ishlari.
Sei oqimiga qarshi kurashish uslubini tanlash maqsadida maxsus 
muhandis-geologik qidiruv ishlari olib boriladi. Olingan natijalardan (har 
tomonlama tahlil qilish asosida) o‘rganilayotgan hudud uchun xarita tuziladi.

Download 9,03 Mb.