Yer suriiishlarining oldini olish usullari

6.9. Kuchli shamol, qurg‘oqchilik va uning oqibatlari
Kuchli shamol, qurg‘oqchilik ofatlari ham gidrometerologik favqulod­
da vaziyatlar turiga kirib, ularning tabiatga va jamiyatga salbiy ta’sirlari 
ortib bormoqda. Jumladan, 1970-yil 13-noyabrda Pokistonning shar- 
qiy hududlarida b o ig an kuchli shamol oqibatida 
10
mln. aholi talafot 
ko‘rdi. Shundan 500 ming kishi halok b o id i va bedarak yo‘qoldi. Shun­
ga o‘xshash salbiy oqibatlar 2002-yilda Rossiyada, 2003, 2004-yilIarda 
AQSHning bir qancha hududlarida kuzatilgan kuchli dovullar oqibatida 
ham kuzatildi.
Kuchli shamollar insonlar hayotiga va xalq xo‘jaligiga jiddiy zarar 
yetkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. 
Bu ofatning tezligi 30-90 m/s ga yetadi. 0 ‘rta Osiyo mintaqalarida sha­
molning kuchi 40-60 m/s ga, 0 ‘zbekistonning Xovos, Bekobod tuman- 
larida esa 50-60 m/s ni tashkil etadi. Kuchli shamolning paydo bo‘lishi, 
ya’ni atmosferada muvozanatraning buzilishi natijasida havo oqimi juda 
katta tezlikda harakatlanib, ba’zi joylarda u aylanma (voronka) harakatga 
aylanib ketadi. Bunday ofat oqibatida odamiarning halok bo'lishi, inshoot- 
larning buzilishi, ekinzorlaming payhon etilishi, elektr-telefon tarmoqlar­
ining izdan chiqishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Shuningdek, kuchli 
shamol esganda odamlar, uy hayvonlari yuradigan yo‘llardan adashadilar, 
simyog‘ochlar, daraxtlar ag‘anaydi, uylaming tomlari buzilishi natijasida 
odamlar turli darajada jarohat oladilar.
Masalan: 1997-yilda 2-maydan 3-mayga o‘tar kechasi Qashqadaryo 
viloyatida kuchli shamol ta’sirida 156838 ta qisloq xo‘jalik ekinzorlari va 
12 km elektr tarmoqlarining shikastlanishiga, 250 ta turar joy laming, 79,5 
km aftomobil yo‘Ilarining suv bosishiga, 393 bosh yirik shoxli qoramolar, 
7254 bosh qo‘y, echkilar, 26 bosh ot va 13 ming 280 ta xonaki parran- 
dalaming o‘limiga olib keldi. Kuchli shamol ta’sirining ikkinchi jihati yer- 
larning eroziyaga (yemirilishga) uchrashiga hamda sug‘oriladigan yerlar- 
ning sho‘rlanishiga olib keladi. Shamol ta’siridagi yemirilish o‘simlik kam 
tarqalgan hududlarda, cho‘l va sahrolarda ko‘p uchramoqda. O ‘zbekiston 
hududining taxmininan 40 foiz yeri shamol ta’sirida yemirilish jarayoniga 
uchramoqda. Yemirihsh tekis shamol yo ‘nalishi bo‘ylab shudgorlangan 
maydonlarda ayniqsa kuchli bo‘ladi. Shamol kuchi 15 m/s dan ortganda, 
ba’zi shudgorlangan yer qavatining 25 sm gachasini uchirishi, ayniqsa 
3-5 sm li qavatlami uchirib ketishi nihoyatda ko‘p sodir bo‘ladi. Yer
124

sathining notekisiigi hamda daraxtlaming ko‘p bo‘Ushi shamollaming 
yemiruvchi kuchini kamaytiradi. Shuning uchun shamohaing yo‘nalishiga 
ko‘ndalang qilib daraxtlar ekiladi. Mabodo bunday daraxtlar sababsiz 
yo'qotilsa, tuproqning yuqori qavat muvozanatining buzilishiga, tuproq 
tarkibidagi gil va qum zarrachalarining uchirilib ketishligi natijasida yer 
sathining qum barxanlari bilan qoplanishiga sabab boiadi. Mana shunday 
holatlar hozirgi kunda Orol bo‘yi hududlarida kuzatilmoqda. Shu­
ning uchun bunday favqulodda holatda odamlar yengil, baland qurilgan 
imoratlardan, elektr tarmoqlari osilgan simyog'ochlardan, ko‘priklardan 
uzoqroq joylarda saqlanishlari lozim. Bu ofatdan eng ishonchli saqlov­
chi omil - bu himoya inshootlari (metro, yer osti yoikalari, uylaming 
yertoialari va boshqalar) hisoblanadi.Bu ofatdan saqlanishning yana bir 
omili - ofat haqida odamlami o‘z vaqtida ogoh qilishdir. Albatta, hozirgi 
paytda ob-havoni bir necha kun oldindan ayta oladigan zamonaviy us- 
lublar yaratilganki, ulaming bergan m aium otlari asosida nafaqat odam­
larni, balki uy hayvonlarini, moddiy boyliklami falokatdan asrash, bu­
zilishi yoki yaroqsiz holga kelishining oldini olish mumkin. Xulosa qilib 
aytadigan b o isak, kuchli shamol ofati yuz berganda fuqaro muhofazasi 
tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida qutqaruv va buzilgan 
joylarda tiklash ishlarini bajaradi, jabr ko‘rganlarga birinchi tibbiy yor­
dam ko‘rsatadi.

Download 9,03 Mb.