TEXNOGEN TURDAGI FAVQULODDA
VAZIYATLAR VA ULARNING OQIBATLARI
Texnogen turdagi favqulodda vaziyatlai'ga 7 xil ko‘rinishdagi falokatlar
kirib, ular 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil
27-oktabrdagi 455-sonli qarorida «Texnogen, tabiiy va ekologik turdagi
favqulodda vaziyatlar tasnifi»da ko‘rsatib o ‘tilgan.
7.1. Gidrotexnik inshootlardagi avariyalar
M aium ki, O ‘zbekiston Respublikasida hozirgi paytda 53 ta suv
ombori, daryo suvlarini iste’molchilarga taqsimlab beruvchi 150 dan ortiq
suv to‘g‘onlari, 28122 km uzunlikdagi magistral kanallar va boshqa suv
inshootlari mavjud. Bunday inshootlar har qanday favqulodda vaziyatlar
yuz berganda (harbiy holatda ham, tinchlik davrida ham) katta xavf
tug‘diradi. Gidrotexnika inshootlarining ayrimlari
katta shaharlar va yirik
aholi yashash punktlari yaqinida joylashgan bo ‘lib, yuqori darajadagi
xavfli obyektlar hisoblanadi.
Gidrotexnika inshootlari, ko‘rsatkichlariga ko‘ra har xil bo‘ladi:
1) joylashgan o‘rniga ko‘ra:
a) yer usti inshootlari (daryo, ko‘l, kanal va h.k);
b) yer osti inshootlari (o‘tkazuvchi quvurlar, tunnellar va h.k);
2) foydalanish maqsadiga ko‘ra:
a) suv-energetika inshootlari;
b) suv ta’minoti inshootiari;
d) sug‘orish inshootlari;
e) chiqindi suvlarni chiqarish inshootlari;
f) suv-baliq xo‘jalik inshootlari;
g) suv-sport inshootlari va h.k;
3) vazifasiga ko‘ra:
a) GESlar va boshqa suv inshootlari (to‘g‘onlar va boshqalar);
b) suv o ‘tkazish inshootlari (kanallar, tunnellar, quvur o ‘tkazgichlar);
d) tamovlar, osma quvurlar va h.k.;
e) tashlandiq suv inshootlari (ortiqcha suvni chiqarish uchun);
VII BOB
132
f) suv oqimini tartiblash inshootlari (suv oqimini to‘g‘rilovchi, daiyo
va qirg‘oq o ‘zanlarini yaxshilovchi va boshqalar);
g) baliq xo‘jaligi inshootlari (baliq boqish uchun).
Gidrotexnika inshootlarining buzilishi juda katta hududlami, jumladan;
shaharlar
va aholi yashash joylarini, sanoat tarmoqlari va moddiy resurs-
larning suv ostida qolishiga olib kelishi mumkin, oqibatda juda katta -
ham m a’naviy, ham moddiy zararlar olib kelishiga sabab boiadi. Jumla
dan, suv urib ketgan inshootlar, avtomobil va tem iryoilar, elektr va aloqa
uzatish simlarining zararlanishi, chorva mollari, qishloq xo‘jalik ekinlari
hosili, ekinzorlar
va boshqalaming nobud boiishi, xomashyo, yoqilgi,
oziq-oqat mahsulotlari, o ‘g itla r va boshqa resurslaming yaroqsiz holga
kelishi; aholini xavfsiz joylarga vaqtincha evakuatsiya qilish xarajatlari;
yerlarning hosildor qatlamining yuvilib ketishi; suv bosgan hududlarga
oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon va boshqa kerakli mahsulotiami
olib kelish xarajatlari va boshqa salbiy talafotlarga olib keladi.
Gidrotexnika inshootlari quyidagi ta’sirlar natijasida buziladi;
- tabiiy ofatlar oqibatida (zilzila, ko‘chki, jala, yom girlar yuvib ke
tish va boshqalar);
- uskunalaming tabiiy
yemirilishi va eskirishi;
- inshootni loyihalash va qurishdagi xatoliklar;
- suvlardan foydalanish qoidalarining buzilishi;
- portlatishlar oqibatida (harbiy harakatlar, terrorchilik va boshqalar).
Gidrotexnika inshootlarining buzilishi muayyan oqibatlarga olib
keladi, jumladan; gidrotexnika inshooti o‘z vazifasini bajarmay qo‘yishi;
suv toiqinining odamlarga zarar yetkazishi va turli inshootlaming
buzilishi; hududlami suv bosib, mol-mulkka, yerlarga, moddiy resurslarga
va boshqa obyektlarga jiddiy moddiy zarar keltirishi.
Shuning uchun
bunday inshootlar dan foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga ulaming
xavfsizligini ta’minlash maqsadida «Fuqaro muhofazasi to‘g‘risidagi
Qonurming 8,9-moddalarida k o isa tib o iilg an majburiyatlar yuklangan.
Unga ko‘ra bunday xavfli obyektlarni loyihalash, qurish va ishlatish
davomida xavfsizligining pasayish sabablarini tahlil etish, sodir boiishi
mumkin b o ig an avariyaning oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlami ishlab
chiqish va bajarish, shuningdek, bunday masalalar bo‘yicha favqulodda
vaziyatlar tizimlari bilan hamkorlik qilish ta’kidlab oiilgan. Shu o‘rinda
2009-yil 17-avgustda Rossiyaning «Sayan-Shushensk»
GESida b o igan
avariya to‘g‘risidagi m a’lumotni keltirsak. Ushbu gidroinshoot juda
133
bahaybat qurilgan b o iib , uning uzunligi 1 km dan uzun, balandligi 250
m, gidrostatik vazni 22 mln. tonnani tashkil etadi. GESning avariyaga
uchrashining sababi, 1985-yilda gidroinshootning eng baiand ustuni darz
ketib, Yenesey daiyosining bu qirg‘o g id an u qirg‘ogigacha b o ig an
butun to‘g‘on tanasida yoriq paydo boigan. Yoriqdan har soniyada 550
I
suv oqib o‘ta boshlagan va natijada to‘g ‘on betoni yemirila boshlagan.
Yemirilish jarayoni
8
yil davom etgan va 1996-yildagina fransuz
mutaxassislari tomonidan polimer materiallaii bilan yoriqning yaxlitligi
tiklangan.
Shu davr mobaynida
(8
yil) inshootning ba’zi bir seksiyalari 97
mm dan - 107 mm gacha joyidan siljigan. Ammo «Gidrotexnik inshootlar
xavfsizligi’ to‘g ‘risidagi Qonunga binoan, 108 mm ga siljish xavfsizlik
nuqtayi nazaridan «tahlikali» holat hisoblanadi. Shunday ayanchli holatga
qaramasdan, gidroinshootdan foydalanib kelinishi oqibatida to‘g‘onning
ikkinchi agregat qisimi sochilib, mashina zaliga qulab tushgan va
y o n g in paydo boigan. Hisob-kitoblarga ko‘ra avariyada 100 ga yaqin
fuqarolaming qurbon boiganligi va ko‘rilgan moddiy zarar miqyosi
juda kattaligi taxmin qilinmoqda. Gidrotexnika inshootlarida avai'iya
boim asligi uchun muhofaza qilish chora-tadbirlarini amalga oshirish
zarur, jumladan;
- gidrotexnika inshootlarini loyihalash va qurilishda
xatoliklarga y o i
qo‘ymaslik;
- gidrotexnika inshootlaridan to‘g‘ri foydalanish;
- gidrotexnika inshootlaridagi belgilangan tadbirlami va ta’mirlash
ishlarini o‘z vaqtida bajarish;
- qirg‘oqni mahkamlash va inshoot tubini mustahkamlash ishlarini
oikazish;
- suv chiqarishda va g‘amlashda qonun-qoidalarga rioya etish (vaqtga
mos ravishda taqsimlanishi);
- qo‘shimcha suv omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga
solib turish:
- gidrotexnika inshootlaridagi vaziyatni doimo kuzatib turish;
- gidrotexnika inshootlari hududini chet kishilar kirishidan ishonchli
qo'riqlash;
- falokatlarga olib keladigan noqulay omillar b o iish ehtimolini
oldindan aytish taxminlarini tuzish uchun gidrotexnik sharoitni muntazam
kuzatib borish.
