9-jadval
Sanoat gazniqoblarining xarakteristikasi
Quti
mar-
kasi
Qutini xaxakterlovchi
belgilar
Nimalardan saqlaydi
Q o‘ng‘ir rangli
Benzin, kerosin, atseton, benzol, toluol, uglerod
sulfid, spirt, efir, anilin, fosfor va xlororganik -
zaharli moddalar
Sariq rangli
Kislotali gaz va parlardan (xlor, sinil kislota,
azot
oksidlari, vodorod xlorid, fozgen, oltingugurt
oksidi) fosfor va xlororganik zaharli moddalar
Oq vertikal chiziqli,
qora va sariq rangli
Simob paridan, simoborganik zaharli moddalar
Qora
Mishyak va fosfom ing vodorodli birikmalaridan
KD
Kulrang
Ammiak, vodorod sulfid va uning aralashmalari
M
Qizil
Nordon gazlar, ammiak, mishyak, va fosfom ing
vodorodli birikmalari
SO
Oq
Uglerod oksidi va uning aralashmalari
Sanoat gazniqoblari.
Bunday gazniqoblar zaharli moddalaming (bug‘,
tuman, gaz holdagi) ta’siridan
nafas organlarini, yuzni, ko‘zni saqlashda
ishlatiladi. Bular bir necha turlarga boMinadi
{9-jadval).
Sanoat gazniqoblari ham, fuqarolar gazniqoblari kabi niqobdan va za
harli moddalardan saqlovchi maxsus filtriovchi qutilardan tashkil topgan.
Filtriovchi qutilar bir-biridan rangiga va turiga qarab farqianadi.
7.5. Fojiali hodisa (katastrofa) va uning oqibatlari
Fojiali hodisa
- m a’ium bir vaqt oraligida sodir boiadigan
halokat demakdir. Fojia - turli xildagi inshootlaming buzilishi, moddiy
boyliklaming yo‘q b o iib ketishi hamda odamlaming
o iim i bilan sodir
b oiadi. Bundan tashqari, katta avariyalar oqibatida ham fojialar sodir
boiadi. Masalan, atom elektrostansiyalarida va radioaktiv moddalar
ishlatiladigan korxonalarda avariya sodir b oiishi natijasida juda katta
144
hudud zaharlanishi va oxir-oqibatda fojia bilan yakunlanishi mumkin.
Mana shunday avariyalar natijasida sodir bo‘layotgan fojiali hodisalar
atom elektrosíansiyalarida tez-tez uchrab turadi.
Masalan, 1986-yil 26-aprel Chernobil AESidagi avarija bunga misol
bo‘ladi. Bu AESdagi
bitta energoblok buzilib, undan tashqariga juda ko‘p
miqdorda chiqqan bug‘ holdagi vodorod atmosferadagi havo bilan aralashishi
natijasida portlab, radioaktiv chiqindilar atrof muhitga tarqalgan. Natijada
yong'in sodir bo‘lib, yaqin atrofdagi odamlar o ‘lgan va o‘nlab odamlar turli
darajadagi radiatsiya nurini olgan, juda katta hudud radioaktiv moddalar
bilan zaharlangan,
100
mingdan ortiq odamlar evakuatsiya qilingan va
fojiadan ko‘rilgan moddiy zarar esa
8
mlrd. rublni tashkil etgan.
Shuning
uchun AESlarda avariya sodir bo‘lganligini eshitgan har bir fiiqaro darhol
saqlanish (boshpana) joylariga berkinishi yoki xavfsiz yerga evakuatsiya
qilinishi lozim. Ikkala holatda ham shaxsiy saqlash vositalarini kiyib, kerakli
narsalami: oziq-ovqat, suv, zarur hujjat, pul va boshqa buyumlarni olib,
aytilgan joyiga tezlikda yetib borishi kerak. Agar sharoit juda tig‘iz va og‘ir
bo‘lsa, u holda o‘zi yashab turgan uyda yoki ishxonada,
xonalarga kirib
hamma teshiklarni germetik holatda berkitishi zarur. Mana shmdagina u
ortiqcha miqdordagi nurlanishni olmaydi. Ma’lumki, g‘ishtli uylar nurlanish
darajasini
10
baravargacha, temir-beton inshootlar esa batamom kamaytiradi.
Shuning uchun radiatsiyadan saqlaydigan boshpanalar ko‘pincha temir-
betondan quriladi. Zararlangan hududlarda yurish, mehnat qilish juda qattiq
tartib ostida, alohida rejim asosida olib boriladi. Boshpanadan tashqariga
chiqqanda shaxsiy saqlagichlami kiygan holda, juda
qisqa vaqt mobaynida
yurish kerak. Saqlovchi xonalarda yashayotganda ham radiatsiyaga qarshi
ishlatiladigan va yodli preparatlardan ichib turish zarar. Zararlangan
hududlarda ishlayotgan odamlar saqlovchi vositalarni kiygan holatda,
ma’lum vaqt oralig‘ida ishlab, hududda o‘tirishi, biror narsani ushlashi,
chekishi, ovqat yeyishi, suv ichishi taqiqlanadi. Ishdan keyin butun kiyim
boshi va o‘zi to‘liq dozimetrik tekshiruvdan o'tkaziladi.
Katta avariyalar
va fojiali hodisalar bo‘lishiga, yong‘in va portlashlar sabab bo‘lishi
mumkin. Ayniqsa, kimyo, neft va gaz sanoatida yuz beradigan portlashlar
katta fojialar bilan tugaydi. Masalan, 1989-yil Boshqiristonda siqilgan gaz
saqlanadigan omborda portlash yuz berib, katta talafot ko'rildi. Xuddi
shunga o‘xshash avariyalar ko‘mir konlarida yo‘ldosh gazlaming portlashi
oqibatida sodir boiib , natijada butun kon o ‘pirilib, insonlar qurbon boiishi
bilan yakunlangan hollar ma’lum. Masalan, 1988-1995-yillar
mobaynida
145
Rossiyaning bir qancha ko'rair qazib oladigan konlarida shunday fojiali
hodisalar sodir bo‘lib, ko‘plab odamlar nobud bo‘lgan. Shunga o‘xshash
halokat Toshkentdagi iok-bo‘yoq zavodida ham yuz bergan. Bu falokatga
zavodda ishlatiladigan tez alangalanuvchan kimyoviy moddalarni saqlash,
tashish qoidaiari buzilishi natijasida katta yong'in chiqib, avariya sodir
bo‘lishiga sabab bo‘lgan va odamlar o‘limi bilan yakunlangan. Bunday
misollami ko‘plab keltirish mumkin. Avariya va falokatlar fojiali holatlardan
tashqari turli darajadagi jarohatlar: q o i, oyoq chiqishi,
et uzilishi,
to‘qimalaming uzilishi, kesilishi, kuyishi, zaharlanishi, tok urishi va boshqa
talafotlarga ham sabab bo‘ladi. Shuning uchun avariya va fojia boiganda
turli xil jarohatlarga o‘z vaqtida, tezlikda yordam ko‘rsata bilish kerak.
