0,68
- 3 3 , 4
0,2
6 s
7
30
daq.
Suv
Xlor
1,56
- 3 4 , 6
0,01
1 s
0 ,1-0,2
I s
S o‘ndiriIgan
ohak
Fosgen
1,42
8,2
0,05
10 daq
0 ,4-0,5
10 min Ishqoriy mod
dalar va suv
Oltingu-
gurt (IV)
oksid
1,46
- 1 0
0,4-0,5
50
daq.
1,4-1,7
50
daq.
So‘ndirilgan
ohak, ammi
akli suv
Is gazi
-
- 1 9 0
0,22
2,5 s
3 ,4 -5 ,7
30
daq.
-
Uglerod
(IV)
sulfid
1,26
46
2,5 -1 ,6
1,5 s
10
1,5 s
Natriy sulfid
Fosfor
(III)
xlorid
1,53
74,8
0,08
-0 ,0 1 5
30
daq.
0,5 -1 ,0
30
daq.
Ishqorlar,
ammiakli suv
Vodorod
ftorid
0,98
19,4
0,4
10
daq.
1,5
5 daq.
Ishqorlar,
ammiakli suv
Sinil
kislota
0,7
25,6
0 ,0 2 -
0,04
30
daq.
j
0,1 -0 ,2
15 saq. Ishqorlar, am
miakli suv
138
tashqari, sanoatda ishlatiladigan moddalardan: fosfor (III) xlorid, sinil
kislotasi va boshqalaming xususiyatlari 1-jadvalda keltirilgan. Yuqorida
aytilgan tez ta ’sir etuvchi zaharli moddalar ishlatiladigan korxonalarda
avariya sodir boiganda shu yerdagi va korxona atrofida yashovchi xalq
zaharlanishi mumkin. Albatta, zaharlanish darajasi: uning dozasiga, odam
laming zaharli moddadan uzoq-yaqinligiga, bugianish darajasiga, shamol
tezligiga va boshqa omillarga bogiiq.
Agar shunday avariya favqulodda sodir boisa, albatta, birinchi nav
batda, o ‘z vaqtida va sifatli ofat o‘chogini belgilash lozim. Bu vazifani
fuqaro muhofazasi xizmat tizimi arining - razvedka qismlari bajaradilar.
Ular avariya joyini, zaharli modda turini, zaharli modda dozasini va shi
kastlangan hududdan qanday qilib odamlami zaharlamasdan olib chiqib
ketish yoilarini belgilab beradilar.
Shikastlanish o 'c h o g i aniq o‘rganilgandan keyingina avariya sodir
b o ig an joydagi va unga yaqin atrofda yashovchi aholi ogoh etiladi. Buni
eshitgan fuqarolar nafas organlarini saqlovchi (gazniqoblar) va terini
himoya qiluvchi kiyimlami (plash, yopgich) kiyib, darhol zaharlangan
hududdan xavfsiz hududga chiqib ketadilar. Zaharlangan hududdan uzoq-
roqdagi fuqarolar esa yashash uylarining eshik, romlarini mahkam ber-
kitib, ulaming germetikligini oshirib, isitgich jüiozlarini, gaz, chiroq va
boshqalarni o‘chirib, o‘z uylarida saqlanishlari mumkin. Albatta, bu bilan
ulami kimyoviy zaharlanishdan to iiq qutqarib boim aydi. Agar zaharli
moddaning miqdori juda ko‘p tashqariga chiqib ketgan b o isa , zararlan
gan o ‘choq atrofidagi hamma yashovchi odamlami tartib va osoyshtalik
bilan tezda xavfsiz joylarga ko‘chirish zarur. Avariya sodir b o ig an joylar
da xizmat qiluvchi fuqarolaming hammasini evakuatsiya qilib boim aydi.
Ulaming m a’lum qismi shu yerda qolib, zaharli moddadan saqlovchi
vositalarni kiyib, tashqariga KTZMning chiqishini to‘xtatish choralarini
ko‘radilar (bunda jo ‘mrakni burash, KTZMni bir joydan ikkinchi joyga
haydash, texnologik jarayonni to‘xtatish, KTZM solingan idishni tuzatish,
texnologik jarayonni va boshqa sababchi omillami to‘xtatish ishlari ba
jariladi). Avariya to‘xtatilgandan keyin, m a’lum bir vaqt mobaynida (za
harlovchi moddaning tabiatiga qarab) avariya o‘ch o gid a xizmat qilgan va
zaharlangan hududda qolgan odamlar tibbiy ko‘rikdan oikaziladi. Agar
KTZM nafas y o iig a ketgan b o isa , ularga dori-darmon beriladi, teriga
tekkan b o isa , suv bilan ko‘p marta yuviladi, so'ngra zaharlangan joylar,
uning atroflari va ishlab chiqarishda ishlatiladigan jihozlar, uskunalar,
139
inshootning o‘zi degazatsiya qiHnadi. Degazatsiya sifatida zaharlovchi
moddani neytrallaydigan (ya’ni ta’sir kuchini kamaytiruvchi) modda
lar ishlatiladi. Mana shunday avariyalarga misoilar keltiramiz; 1988-yil
Yaroslavl viloyatida Volga daryosi bo'yida tem iryoi poyezdining 7 ta
vagoni izdan chiqib ketib, katta avariya yuz bergan. Bunda 3 ta idishda
zaharli kimyoviy modda boiib , uning m a’lum qismi atmosferaga chiqib
ketgandi. 1988-yilda «Красная Роза» ishlab chiqarish birlashmasida, ava
riya sodir b o iib , havoga zaharli gazning chiqishi (SO^) aniqlanganligini,
1966-yil Gorkiy shahridagi kimyo zavodida 27 t Cl^ gazi havoga tar-
qalganligi natijasida 6000 kishi evakuatsiya qilinib, 1500 kishi har xil
dozada zaharlanganligini eslatib o ü s h mumkin. 1984-yili Hindistonda
Amerikaning «Yunion Korbayt» kompaniyasiga qarashli Bxopal kimyo
zavodida gaz quvuridan 40 tonna o ‘tkir zaharlovchi moddaning atrof
muhitga tarqalishi oqibatida katta talafot ro ‘y bergan. Bu halokat 2000
kishining hayotiga zomin b o ig an , bunda 80000 nafar fuqaro zaharla
nib, salomatligiga jiddiy zarar yetkazgan. 2003-yilda Xitoyning Chxu-
andonbey gaz konida katta portlash yuz bergan. Portlash oqibatida 190
kishi qurbon b o ig an hamda havoga ko‘p miqdordagi tabiiy gaz birik-
malari va vodorodsulfit gazi tarqalishi natijasida ko‘plab odamlaming
zaharlanishiga va o iim ig a sabab bo ig an . 1990-yilda Q oraqalpogiston
Respublikasining «Yoshlik» stansiyasidan o‘tib borayotgan kuchli ta ’sir
etuvchi zaharli modda (95 tonna) yukiangan sistema nazorat qilinmas-
ligi oqibatida y o i-y o ia k a y tomchilab borgan. Bu holatni o ‘z vaqtida
sezgan «Yoshlik» stansiyasi xodimlari darhol tegishli choralarni ko‘rib,
baxtsizlikning oldi olindi. Agar sisternadagi suyuqlik shu yerga to iiq
oqib ketganda nafaqat stansiyadagi va uning atrofidagi aholini, balki 13
km olisda yashovsi aholini ham zaharlagan b o iardi. Shunga o ‘xshash
ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Inson uchun xavfli b o ig a n zaharli
moddalar bilan ishlaydigan korxonalarning ham soni
0
‘zbekistonda yil
dan yilga ko‘payib bormoqda. Bular « 0 ‘zbekkimyosanoat» uyushmasi-
ga qarashli korxonalar b o iib , ular Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, 01-
maliq, Chirchiq, Navoiy, Angren va boshqa shaharlarda (SO^, NH
3
, Cl^,
HNO
3
, H^SO^, CH
3
COOH va boshqa zaharli moddalar) joylashgan. Bu
korxonadan tashqari kimyoviy, zaharli moddalar bilan ishlaydigan bosh
qa korxonalar ham mavjud. Jumladan: « 0 ‘zgo‘shtsut», « 0 ‘zbeksavdo»,
« 0 ‘zqishloqxo‘jalik» mahsulotlari uyushmalari, Bekobod metallurgiya
korxonasi, Mikond zavodi, Toshkent lok-bo‘yoq zavodi, To‘qimachilik
140
korxonalari, Suv tozalash inshootlari va boshqalar. Ho/irgi kunda respub-
likaraizdagi 300 dan ortiq ishlab chiqarish korxonalarida inson uchun za
harli moddalar ishlatiladi
|
