Garovda ushlab turilgan shaxs

xavfsizligini ta’minlash hamda terrorchilami zararsiziantirishga qaratilgan 
kelishilgan va o‘zaro b o g iiq maxsus tadbirlar majmuyi.
Terrorchiiikka qarsh i operatsiya o‘tkazilgan zona - joyning yoki 
akvatoriyaning aiohida uchastkalari, havo bo‘shlig‘i, transport vositalari, 
binolar, imoratiar, inshootlar, xonalar va terrorchiiikka qarshi operatsiya 
o‘tkazilgan doirada ularga tutash hududlar.
Terrorchilik faoliyati -terrochilik harakatini uyushtirish, rejalashtirsh, 
tayyorlash va amalga oshirishdan, tuzishdan, ulami moliyalashtirish va 
moddiy-tehnika jihatdan ta’minlashdan iborat b o ig an faoltiyat
Terrorchilik h arak ati - garovga ushlab turish uchun shaxslarni q o ig a
olish yoki ushlab turish, davlat yoki jamiyat arbobining, aholining milliy, 
etnik, diniy va boshqa guruhlari, chet el davlatlari va xalqaro tashkilotlar 
vakillarining hayotiga tajovuz qilish, davlat yoki jamoat ahamiyatiga molik 
obyektlarni bosib olish, shikastlantirsh, yo‘q qilish, portlatish, o‘t qo'yish, 
portlatish qurilmalarini, faol, biologik, portlovchi, kimyoviy va boshqa 
zahariovchi moddalami ishlatish yoki ishlatish y o ii bilan qo‘rqitish, 
yer usti, suv va havo transporti vositalarini q o ig a olish, olib qochish, 
shikastlantirish, yo‘q qilish, aholi gavjum joylarda va ommaviy tadbirlar 
oikazilayotganda vahima ko‘tarish va tartibsizlik keltirib chiqarish, 
aholi hayotiga, so g iig ig a , jismnoiy yoki yuridik shaxslar mol-mulkiga, 
avariyalar, texnogen xususiyatli halokatlar sodir etish y o ii bilan zarar 
yetkazish yoki xavf tug‘dirish, tahdidiy har qanday vositalar, usullar bilan 
yoyish tarzida terrorchilik tusidagi jinoyatlarni, 0 ‘zbekiston Respublikasi 
qonun hujjatlarida va xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan nonnalarda 
belgilangan terrorchilik tusidagi boshqa harakatlarni sodir etish.
X alqaro terrorizm - bir davlat hududi doirasidan tashqariga 
chiqadigan terroristik harakatlar majmuasi.
8.2. Terrorizm ning iqtisodiyot va aholi 
uchun xavfli xususiyatlari
XX asming oxiri va XXI asr boshlarida terrorizm insoniyat hayotiga 
katta xavf sola boshladi. 0 ‘zining niyatini oshkor eta boshladi. Jumladan, 
Nyu-Yo‘rk (AQSH) shahridagi butunjahon savdo markazining ikki binosi 
sanoqli daqiqalar ichida yer bilan yakson b o id i. Shuningdek, Irlandiya 
va Angliyadagi «UPA», Ispaniyadagi «ETA», Osiyoda jinoyatkorona 
faoliyat olib borayotgan «Al-Qoida», «Khamas» kabi yer yuzining turli
149

burchaklaridagi 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlari turli ko‘rinishdagi 
qabih ishlami ainalga oshirdilar va hozirda ham olib bormoqdalar. Rasmiy 
m a’lumotlai-ga qaraganda 1975-yildan to bugungi kungacha dunyoning 
turli mamlakatlarida 
10
mingga yaqin terroristik harakatlar sodir etilgan. 
Oxirgi yillarda terrorchilik uslublari ancha kengayganligi m a’lum. 
1970-yillarda biror shaxs yoki siyosiy arbobga qarshi uyushtirilgan terror 
amaliyoti ko‘proq qo‘llanilgan bo isa, hozirda jamoat joylarida, samolyot, 
avtobus, poezdlarda portlashlami sodir etish orqali ko'plab, tasodifiy 
kishilarning qurbon bo‘lishiga olib keladigan qo‘poruvchilikni amalga 
oshirishga qaratilgan. Avvallari terrorizm, odamlami gaiovga olishdan 
maqsad pul undirish b o ig an b o isa, hozirda terrorchilar, asosan, xalqaro 
munosabatlar sohasida va mamlakatlarda beqarorlikni keltirib chiqarish 
borasida m oijallangan siyosiy maqsadlarga erishishni ko‘zlaydilar. 
Bugungi kunda terroristik harakatlaming yanada faollashish jarayoni 
yuz bermoqda. U hozirgi kunda XXI asming «global» muammosiga 
aylanib qoldi. Terrorchilik tashkilotlari o ‘zlarida mavjud b o ig an barcha 
irakoniyatlami ishga solib, o ‘z maqsadlariga erishish uchun qonli 
yurishlami ham qilmoqdalar. Ular turli xildagi kimyovimy va biologik 
qurollardan foydalanishga urinmoqdalar. M aium otlarga qaraganda 200 
martadan ortiq shunday qurol va vositalardan foydalanilgan. Jumladan, 
1994-yil Yaponiyaning «AVM Cinrico» diniy terroristik tashkiloti 
tomonidan «zarin» kimyoviy vositasini ishlatish oqibatida 7 kishi vafot 
etgan, 114 nafar kishi turli darajadagi tan jarohati olgan. 1995-yilda mazkur 
terroristik tashkilot tomonidan Tokio metrosining 16 bekati zararlanishi 
oqibatida 12 yoiov chi halok boigan, 400 kishi turli darajada tan jarohati 
olgan. Bunday zararli moddalar Quvaytda, Iroqning Kurdiston hududlarida 
va boshqa davlatlarda qoilanilib, ko‘plab insonlarning oiim ig a sabab 
boigan. Tenoristik guruhlar yovuz harakatlarini amalga oshirishda kishi 
e’tiborini o‘ziga tortmaydigan, kichik hajmli, tashqi tomoni har kuni 
foydalaniladigan buyumlar ko‘rinishidagi narsalardan foydalanmoqdalar 
(masalan, jomadon, sumka, sellofan paket va boshqalar), Terroristlar 
tomonidan qoilaniladigan qurollaming foydalanish obyektlari - odamlar 
ko‘p to'planadigan joylar: metro bekatlari, aeroportlar, tem iryoi va 
avtomobil bekatlari, katta binolar, yopiq turdagi konsert va sport zallari, 
kinoteatrlar, yirik shaharlardagi suv haydash tizimlari, suv omborlari 
va boshqa obyektlar. Ular ko‘proq portlovchi modda va qurilmalardan: 
fugas, mina, granatalardan foydalanadilar. Terrorchilaraing bunday
150

i|Lirollardan foydalanib o‘z harakatlarini amalga oshrishlari kuchli ta’sirga 
kiradi. Chunki, bunday portiovchi qurilmaiar har kimning e’tiborini 
o‘ziga tortmaydi va o‘zi bilan birga uni olib yurish imkoniyati yuqori 
bo‘ladi. Masalan «o‘yinchoq mina», «o‘yinchoq qopqonlar» va boshqalar. 
T'errorchilarning qoilayotgan turli ko‘rinishdagi portiovchi moddalaming 
xavfli maydoni quyidagicha;
- granata parchasining tarqalishi 50—100 metr;
- mina parchasining uchishi 100-300 metr;
- keysning xavfli maydoni 250-300;
- jomadon, sumkaga solingan portiovchi moddaning xavfli maydoni 
3 5 0 ^ 0 0 metr;
- avtomobilga qo'yilgan portiovchi moddaning xavfli maydoni 5 0 - 
300 metr;
- «o‘lim belbog‘i»ning xavfli maydoni 50-300 metr.
Terrorchilar tomonidan keng qo‘llanilayoígan qurollardan biri
tuproq ostida portlatiladigan mina va fugaslar hisoblanadi. Fugas yoki 
mina tipidagi portiovchi moddalami m ina izlovchi jihozlar yordamida 
topish mumkin emas. Chunki bunday tipdagi portiovchi qurilma 
plastik materiallardan yasalgan bo'lib, uni faqat sapyorlarning maxsus 
tayoqchasi yordamida aniqlash mumkin. Buni aniqlash jarayoni o‘ta 
xavfli bo‘lib, kichik bir xato ham inson hayotiga xavf solishi ehtimoli 
juda yuqori.
Terroristik harakatlaming xususiyatlari quyidagilardan iborat:
a) terroristik harakatlar qonun ustuvor boim agan, o‘zaro jipslashmagan, 
rivojlanish darajasi ancha past b o ig an hududlarda shakllanadi;
b) birinchi b o iib o‘zi shakllangan, birlashgan hududni o‘z tasarrufiga 
olishga harakat qiladi;
d) o'ziga rivojlangan mamlakatiarda homiy izlashga harakat qiladi va 
har qanday homiy yordamini rad etmaydi;
e) targibotning har qanday usullaridan: reklamalardan, matbuot 
materiailaridan, 
og‘zaki tashviqotlardan, 
turli mish-mishlardan va 
yolg‘on gaplar tarqatishdan o‘z maqsadlari uchun samaraii foydalanishga 
urinadilar;
í) ular o‘zini portlatib yuboradigan (kamikadze)lar gurahini tayyorlaydi 
va o‘z harakatlarini bilvosita amalga oshiradi;
g) 
ular hozirgi kunda fan, texnika va texnologiyalar yutuqlaridan 
foydalanib, terrorizmni «global» muammolarga aylantirishga urinadilar;
151

h) 
ular o'zlari panoh topgan raamlakatlar boshqaruvini garovga olish 
yoki nazoratda ushlab turgan holatda keng jamoatchilikni qo‘rqitish, 
vahimaga solish, bo‘ysundirish maqsadida ko‘proq kuchli rivojlangan 
mamlakatlarda terroristik harakatlarni amalga oshiradilar va bu bilan 
o ‘zlarini namoyish etishga urinadilar (masalan, Saudiya Arabistonnining 
«Al-Qoida», lordaniyaning «Xamas», Ispaniyaning «Eta» terroristik 
ayirmachilik guruhlarining harakatlarini aytish mumkin).
Ayni paytda terrorizmning ham muhim jihatlari mavjud. Bu xususiyatlar 
xususida AQSH davlat departamentining 1999-yildagi global terrorizm 
to‘g ‘risidagi m a’ruzasida ko‘rsatib o‘tilgan. Bular quyidagilardan iborat:
- yaxshi tashkil qilingan terroristik guruhlardan tuzilgan xalqaro 
jinoiy uyushmaga aylanishi. Bulami mahalliy homiy davlatlar qoilab- 
quwatlab turadilar;
- siyosiy terrordan diniy yoki g ‘oyaviy asoslari ustun b o ig an
terrorizmga aylanishi;
- terrorizm markazining Yaqin Sharqdan Janubiy Osiyoga, xususan, 
Afg‘onistonga ko‘chishi, terroristik tashkilotlar tomonidan ular jazosiz 
harakat qilishi mumkin b o ig an mintaqalardan joy qidirishi;
- moliyalashtirishning xususiy homiylar, narkobiznes, uyushgan 
jinoyatchilik va noqonuniy savdo-sotiq kabi manbalardan foydalanishi 
kabi xususiyatlari ko‘rsatib o ‘tilgan.
Bulaming ichida xalqai’o terrorizmning eng asosiy va xavfli 
xususiyatlaridan biri, «zo'rlik - davlatni qulatvuchi va hokimiyatga 
erishishni osonlashtiruvchi, parokandalikka olib keladi», - degan g ‘oyaga 
asoslanib harakat qilishdir. Bunda siyosiy masalalami zo‘rlik y o ii bilan 
hal qilishga harakat qilinadi.
Bu haqda, amerikalik mutaxassis B. Jenkins; «Terrorizm, eng avvalo, 
qurbonlardan ko‘ra, guvohlarga qaratilgan va vahima uyg‘otishga 
yo‘naltirilgan zo‘rlik», deb baholaydi. Boshqa bir amerikalik siyosatshunos 
J. Lonsning ta’rifiga ko‘ra, «Terrorizm bevosita qurbonlardan ko‘ra 
ko‘proq odamlar fikriga ta’sir o‘tkazish uchun qilinadigan tahdid yoki 
kuch ishlatishdir». Demak,. har bir terrorchilik xurujining maqsadi -
davlat to‘ntarishini amalga oshirish, fuqarolar umshini keltirib chiqarishga 
asoslanadi.
152

8.3. X alqaro terrorizm va uning salbiy illatlari
X alqaro terrorizm - bir davlat hududi doirasidan tashqariga chiqadigan 
terrorizmdir. Bu - odamlaming behuda halok boiishiga olib keluvchi, 
davlatlar va ularning rasmiy vakillarining normal diplomatik faoliyatini 
buzuvchi hamda xalqaro aloqalar va uchrashuvlami, shuningdek, davlatlar 
o‘rtasida transport va boshqa aloqalarni amalga oshirishni qiyinlashtiruvchi 
xalqaro miqyosdagi ijtimoiy xavfli harakat va qiimishlar yig‘indisidir. 
Xalqaro terrorizm XX asrning 60-70-yillariga kelib o‘zini yaqqol namoyon 
qildi: dastlab turli davlatlardagi jinoyatchilar, o ‘z davlatiga nisbatan 
ekstremistik ruhdagi guruhlar birlashib, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan orqada 
qolayotgan va kam rivojlangan mamlakatiarda harakat ko‘rsata boshladi. 
Xalqaro terrorchilar ayrim davlatlarning rahbarlariga, xalqaro miqyosda 
obro‘ga ega bo‘lgan siyosatchilarga chetdan turib suiqasd uyushtirish, 
davlat, transport, aloqa va milliy xavfsizlik tizimini ishdan chiqaruvchi 
portlashlar va harakatlar sodir etish, transport vositalari, jumladan, 
samolyotlami olib qochish bilan shug‘ullana boshladilar. 80-yillarga kelib 
xalqaro terrorizm yanada jiddiy tus oldi. Xalqaro terrorizm o‘zining yovuz 
niyatlarini turli terroristik harakatlari bilan amalga oshiradi. Jumladan:
- mustaqil davlatlar chegarasini buzish orqali amalga oshirish;
- diniy ekstremistik guruhlar tomonidan sodir etish;
- ekstremistik guruhlar tarkibida qo‘poruvchilik harakatlari bo‘yicha 
xorijlik yo‘riqchilaming qatnashishi;
- ekstremistik guruh a ’zolarining boshqa davlatlar hududida tashkil 
etilgan maxsus lagerlarda tayyorgarlik ko‘rishi;
- tayyorgarlik ko‘rish va qo‘poruvchilik sodir etishda, xorijiy davlatlar 
va ekstremistik uyushmalar yordamida xalqaro tus oigan noqonuniy qurol- 
yarog‘ savdosi va narkobiznesdan keladigan manbalardan foydalanish.
Bulardan ko‘rinadiki, xalqaro terrorchilar tomonidan sodir etilayotgan 
jinoyatlaraing ijtimoiy xavflilik darajasi ortdi. Terrorchilar qo‘liga 
yadroviy, kimyoviy, biologik va zamonaviy hujumkor qurollarning tushib 
qolish xavfi kuchaydi. Bulaming hammasi jahon jamoatchiligini qattiq 
tashvishlantirib qo‘ydi. 1977-yilda katta «yettilik» davlatlari rahbarlarining 
Bonn (GFR) shahridagi uchrashuvida xalqaro terrorizmga qarshi kui'ash 
to‘g ‘risida bayonot qabul qilindi. Xalqaro terrorizmning oshib borayotgan 
xavfi va unga qarshi kurash masalalari oliy darajadagi keyingi b£ircha 
uchrashuvlarning asosiy mavzusi b o iib keldi. Chunki xalqaro terrorizm
153

bir tizimga birlashib harakat qila boshladi. Ular safida turli daviat, millat 
vakillari, diniy ekstremistik ruhdagi shaxslar, narkobiznes va qurol-yarog‘ 
savdosidan foyda ko‘ruvchi jinoiy to‘dalar, yollanib xizmat qiluvchilar 
paybo b o id i. Xalqaro terrorchilik va ekstremistik markazida razil 
jinoyatchilarni tayyorlaydigan maxsus lagerlar ochildi. Xalqaro terrorchilar 
aholini, xususan, dindorlar va yoshlami davlatga, davlat tashkilotlariga 
qarshi qo'yishga va hokimiyatga qarshi muxolifatni shakllantirishga 
harakat qildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligining dastlabki 
yillaridan boshlab terrorizm va ekstremizmning har qanday ko‘rinishiga 
qarshi qat’iyat bilan kurashib kelmoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasi 
xalqaro terrorizm ko‘rinishlariga qaratilgan ko‘plab xalqaro bitimlarning: 
«Havo kemalarini qonunga xilof ravishda egallab olishga qarshi 
kurashish to‘g‘risida»gi 1970-yildagi Gaaga Konvensiyasining; «Fuqaro 
aviatsiyasining xavfsizligiga qarshi kurash to‘g‘risida’»gi 1971-yildagi 
Monreal Konvensiyasining; «Xalqaro himoyadan foydalanuvchi shaxslar, 
masalan, diplomatik agentlarga qarshi jinoayatlarning oldini olish va 
jazolash to‘g‘risida»gi 
1973-yildagi 
Konvensiyaning; 
«Terrorizmni 
moliyalashtirishga qarshi kurash to‘g ‘risida»gi va boshqa konvensiyalarning 
ishtirokchisi hisoblanadi. 2004-yildan Toshkentda Shanhay hamkorlik 
tashkiloti (SHHT)ning mintaqaviy aksilterror tuzilmasi ijroiya qo‘mitasi 
faoliyat ko‘rsata boshladi.

Download 9,03 Mb.