Adabiyotlar
1. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. –T.: «O‘qituvchi», 1998.
2. G‘oziev E. Psixologiya. T.: O‘qituvchi, 1999.
105
Май 2021 10-қисм
Тошкент
PSIXOLOGIYA FANI VA UNING MAQSADI
Narzikulova Zebiniso Xolmurodovna
Surxondaryo viloyati Uzun tumani
14-maktab psixologi
tel:+998 99 158 45 97
Annotatsiya:
maqolada psixologiya faning maqsadi, inson psixologiyasi, fanning jamiyatda
o‘zgarishi, shuningdek, insonlarning axloqiy-ma’naviy dunyosida ongosti holatlari kabi masalalar
yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
mohiyat, talqin, inson, insonparvarlik psixologiyasi
Hozirgi davrda psixologiya fani keskin o‘zgarishlarni boshidan kechirayotir. Unda ichki
tuzilishi, tarkibiy qismlari, ularning o‘zaro uyg‘unligi, mohiyati va talqin etilishi jihatidan qayta
qurishlar, har qaysi narsa va insonga (jonli va jonsiz tabiatga) insonparvarlik psixologiyasi
qonuniyatlari hamda prinsiplari asosida yondashishni tatbiq qilish namoyon bo‘lmoqda. Narsa va
hodisalarga, hayvonot va insoniyatga nisbatan yangicha yondashish, ularning shaxs tomonidan
aks ettirilishini faqat onglilik holatidan kelib chiqqan holda ta’riflash bilan cheklanib qolmasdan,
balki odamning ongsizlik va ongostlilik (g‘ayri ixtiyoriylik) holatlari bu borada muayyan ahamiyat
kasb etishini tushuntirish, unda bir holatdan ikkinchisiga uzluksiz o‘tib turish tabiiy ravishda
ro‘y berishini ta’kidlash o‘rinlidir. Chunki shu davrgacha psixologiya fanida yetakchi prinsip
sifatida “ong va faoliyat birligi” hisoblanib kelindi, binobarin, psixikaning har qaysi ko‘rinishi,
bosqichi, xususiyati, darajasi, xossasi, o‘zaro ta’sirlanishi, bir-birini taqozo etuvchanligi faoliyat
nuqtai nazaridan baholanishi an’anaga aylandi. Natijada onglilikdan chetlanish holatining
inson hayoti uchun ahamiyati tadqiqotchining diqqat markazidan, izlanish mavzusidan ancha
uzoqlashdi. Buning oqibatida shaxsning ongosti, ongsizlik holatlari, bularga uning moslashishi,
intilishi, bilish sababi va mayli, ruhiy tayyorligi, ixtiyorsizligi, muvofiqlashuvi, to‘siqlar va
qarama-qarshiliklarga nisbatan ichki kurashi, shuningdek, uning mexanizmlari kabi muammolar
yechimi uchun qay darajada ahamiyatli ekanligiga oqilona baho berilmadi. Aks ettirishning
moddiy asoslariga suyangan holda tushuntirish, talqin qilish nazariyalari ilmiylik jihatdan
qo‘pol nuqsonlarga ega bo‘lmasa-da, lekin psixikaning o‘ziga xosligi, muomala xususiyatlari va
ixtiyorsizlikni ta’riflashdagi cheklanganligi, bir tomonlamaligi natijasida ularning ko‘p jihatlarini
tushuntirish imkoniyati mumkin qadar pasaydi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, insonning
hayoti va faoliyati o‘zaro uzviy bog‘liq, biri ikkinchisini taqazo qiluvchi uchta muhim manbadan,
ya’ni ongsizlik, ongostlilik va onglilik holatlaridan tashkil topgan holda hukm suradi. Shuning
uchun ham insonning bir kecha-kunduzdagi umri ongsizlik, ongostlilik va onglilik holatlarining
hukmiga tobelikda kechadi, ularning har qaysisi qanday vazifa bajarishidan qat’iy nazar ongsizlik
(faol hordiq) — ongostlilik (muvofiqlashgan izlanish) — onglilik (aqliy zo‘riqish, ixtiyoriy ijod)
holatlaridan iborat uzluksiz halqa harakatlaridan tuzilgan bo‘ladi. Insonning ongsizlik holatida
ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda saqlab qolish, esga tushirish, assotsiatsiyalar, obrazlar, intuitsiya,
anglashilmagan mayllar, irsiy alomatlar, tasodifiy voqealar, tush ko‘rishlar, xayoliy timsollar,
insonning biron-bir narsaga psixologik jihatdan tayyorgarligi yuzaga keladi va ularning mahsuli
xuddi shu jarayonda namoyon bo‘ladi. Bularning kechishi unchalik ko‘p fursatni talab qilmasa-
da, lekin ma’lumotlarning to‘planishi tabiiy omillar ta’sirida vujudga keladi, bu hol atrofdagi
muhit bilan tanishishda muhim ahamiyat kasb etadi, ular jismoniy a’zolarning umrini ozaytirishga
xizmat qiladi. Ijodiy mantiqiy fikrlash shaxsga muvofiqlashgan xatti-harakatlar vujudga kelishiga
puxta zamin hozirlaydi, ularni muayyan materiallar bilan ta’minlaydi.
Odatda ongsizlik holati bilan ongli holat o‘rtasida oraliq holat mavjud bo‘lib, u ongostlilik
atamasi bilan belgilanadi, uning inson hayoti va faoliyati uchun qanchalik ahamiyatli ekanligi
o`rganiladi. Insonda kechishi mumkin bo‘lgan faoliyat, muomala, xulq-atvor, ijodiy tashabbus,
ilhomlanish kabi jarayonlar shaxsga tobora muvofiqlashib borsa, ularning boshqaruvi yengil
ko‘chsa, shakllangan, barqarorlashgan, mustahkam, puxta uquv va malakalar o‘z vazifasini
bajarishga kirishsa, bularning barchasi ongostlilik holatining bevosita hukmi ostida ro‘y beradi.
Hozirgi davrda psixologiya fanining muhim, dolzarb vazifalaridan biri — bu uning tadqiqot
metodlari va prinsiplarini nazariy hamda metodologik jihatdan chuqurroq tadqiq qilishdan iboratdir.
Jumladan, kuzatish juda sodda, ikki ko‘rinishga (kuzatish va o‘zini o‘zi kuzatishga) ega bo‘lgan
|
