104
Май 2021 10-қисм
Тошкент
PSIXOLOGIK TADQIQOT O‘TKAZISHNING ASOSIY BOSQICHLARI VA
METODLARI
Shukurova O’g’iloy Umaraliyevna
Guliston Davlat Universiteti o’qituvchisi
Mustafoqulov Farrux
GulDU talabasi
Annotatsiya:
Maqolada tadqiqot va o‘rganishlar o‘z maqsadiga, yo‘nalishiga, qo‘llanilayotgan
vositalarning xususiyati va metodlari o’rganilgan.
Kalit so’zlar:
tadqiqot, faraz, eksperiment, psixologik nazariya, gipoteza
Har qanday tadqiqot va o‘rganishlar o‘z maqsadiga, yo‘nalishiga, qo‘llanilayotgan vositalarning
xususiyatiga, amaliy yoki nazariy ahamiyatiga ko‘ra turlicha o‘tkaziladi. Shu bilan birga ularning
umumiy tomonlari ham mavjud. Masalan, har qanday tadqiqot to‘rt bosqichda o‘tkaziladi.
Birinchi bosqich – tayyogarlik bosqichi. Bu bosqichda material turli vositalar bilan o‘rganiladi,
o‘rganilayotgan hodisalar haqida dastlabki materiallar to‘planadi. To‘plangan materiallar tahlil
qilinadi. Bu bosqichda ma’lum gipoteza (faraz) paydo bo‘la boshlaydi. Bu faraz tadqiqot jarayonida
yoki tasdiqlanadi. Yoki inkor qilinadi. Har qanday tadqiqotning samaradorligi to‘g‘ri tadqiqot
yo‘lini tanlash ko‘p jihatdan tayyorgarlik bosqichiga bog‘liq.
Ikkinchi bosqich-bevosita tadqiqot o‘tkazish bosqichi. Bunda tadqiqotning konkret metodlari
ishga solinadi. Bu bosqichda tadqiqotchi o‘z tadqiqotlar maqsadidan kelib chiqqan holda bir yoki
bir necha konkret metodikalardan (eksperimentlardan) foydalanadi. Tekshirish (eksperiment)
o‘tkazilib zaruriy tadqiqot (eksperimental) ma’lumotlar yig‘iladi.
Uchinchi bosqich-tadqiqot davomida to‘plangan ma’lumotlarni miqdor jihatdan ishlab chiqish.
Psixologiya fani bu bosqichda ko‘plab samarali matematik statistika usullaridan foydalanadi.
Tadqiqotning to‘rtinchi bosqichi olingan natijalarni tushuntirib berishdan iborat. Bu bosqichda
to‘plangan va matematik metodlar yordamida ishlab chiqilgan ma’lumotlar psixologik nazariya
asosida izohlanadi va tadqiqot gipotezasining to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi o‘zil-kesil hal qilinadi.
Barcha fanlar kabi psixologiya fani o‘zining taraqqiyot ob’ektiga va 3 ta tadqiqot metodalariga
ega. Psixologiyaning metodlari juda turli-tuman bo‘lishiga qaramay ularning barchasi umumiy
talablarga va qoidalarga bo‘ysunadi. Bular tadqiqotning dialektik metod bilan ob’ektiv ravishda
olib borish va genetik printsipiga amal qilishdir.
Shunday talablardan biri dialektik metod talabidir. Bu talga kura barcha psixik hodisalarni
o‘zgarishda va sha psixik hodisa bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa narsa va hodisalarga bog‘lab
o‘rganishi shart.
Ilmiy psixologik metodlarning ob’ektivligi psixikani o‘rganishda psixik hodisalar paydo
bo‘lishining ob’ektiv shart-sharoitlari va ob’ektiv nomoyon bo‘lishlari tekshiriladi. Bu talab
bajarilmasa maxsus tayyorgarlikka ega psixologik ham ilmiy jihatdan asosli ma’lumotlar to‘play
olmaydi.
Genetik prinsipga amal qilishning mohiyati shundan iboratki, o‘rganilayotgan har qanday
psixik hodisaga protsess tarzida qaraladi. O‘rganilayotgan psixik faktning tarixini taraqqiyot
momentlarini, bu momentlarning o‘rin almashishlarini o‘rganishdan iborat.
Hozirgi zamon psixologiya fani qancha aniq, tekshirilib, sinovdan o‘tkazilgan, samarali
metodlarga ega. Ularning asosiylariga qisqa to‘xtalib o‘tamiz.
Kuzatish metodi- psixologiya fanida qadimdan keng qo‘llanilib kelayotgan metodlardan biridir.
Hayotiy psixologiyada aytarli barcha faktlar kuzatish yordamida to‘planadi. Ular asosida xulosalar,
maqollar, matallar to‘plangan. Kuzatish metodining ikki turi farqlanadi: o‘z-o‘zini kuzatish va
tashqi kuzatish.
O‘z-o‘zini kuzatish o‘z vaqtida psixologiyaning eng asosiy metodi deb hisoblangan. Chunki bu
nuqtai-nazar tarafdorlarining fikricha, kishining haqiqiy ruhiy holatlarni kishining o‘zi biladi va
tushunadi xolos. Boshqa kishi bu hodisalarni oxirigacha hech qachon tushuna olmaydi. Haqiqatda
esa o‘z-o‘zini kuzatish sub’ektivlikka egadir. O‘z-o‘zini kuzatish shu sababli psixologiyaning
yagona ishonchli metodi bo‘la olmaydi.
