149
Май 2021 10-қисм
Тошкент
MAKTAB O‘QUVCHILARIDA OG‘ZAKI NUTQ MALAKALARINI
SHAKLLANTIRISH ASOSLARI
O‘ktamova Gulbahor Nu’monovna
O‘zbekiston tumani XTB metodisti,
Tel: +99891 688-02-88
Turanova Safiyaxon Ismoilovna
Farg‘ona viloyati O‘zbekiston
tumani
58-umumiy o‘rta ta’lim maktabi
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
Annotatsiya
: mazkur maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarining og’zaki nutqini o’stirish
va rivojlantirish masalalari keng yoritilgan.
Kalit so’zlar
: nutq o’stirish, fikr, tafakkur, propedektiv mashq, nutq madaniyati.
Nutq o‘stirish uch yo‘nalishda: so‘z ustida ishlash, so‘z birikmasi va gap ustida ishlash,
bog‘lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik adabiyotlarda qayd etilgan.
Nutq fikrni bayon etish vositasi bo‘libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. Fikr nutqning
psixologik
asosi vazifasini bajaradi, uni o‘stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy
faoliyat tizimini egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli o‘stirish mumkin. Shuning uchun
o‘quvchilar nutqini o‘stirishda materialni tayyorlash,
takomillashtirish, mavzuga tegishlisini
tanlash, joylashtirish va mantiqiy fikrlashga yo‘naltiradigan ish turlariga katta ahamiyat beriladi.
Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi. «Nutq
tafakkur bilan
chambarchas bog‘langandir. Nutq bo‘lmasa, tafakkur ham bo‘lmaydi, til materiali bo‘lmasa,
fikrni ifodalab berib bo‘lmaydi». Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil,
mantiqiy bo‘lishini ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug‘at tarkibini, grammatik
qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o‘stirish uchun shart-sharoit
hozirlaydi.
Bilimlar, dalillar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning ham materialidir.
Nutq tafakkur jarayonini o‘rganishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Nutqdan o‘quvchi
fikriy rivojining asosiy o‘lchovlaridan biri sifatida foydalaniladi. O‘quvchining barcha o‘quv
predmetlaridan materialni o‘zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanish haqida fikr yuritganda, u yoki
bu mavzuni o‘quvchi o‘z nutqida (axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida)
qanday bayon eta olishiga qaraladi. Demak, nutqni tafakkurdan ajratib bo‘lmaydi, nutq tafakkur
asosida rivojlanadi; fikr
nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan,
nutqning o‘sishi fikrni shakllantirishga yordam beradi va takomillashtiradi.
Propedektiv mashqlar sistemasi boshlang‘ich sinflar grammatika va imlo programmasining
bosqichli izchillik prinsipi asosida tuzulishiga mos keladi. Amaliy ishlar natijasida bolalarda
ma’lum
nutq tajribasi, til hodisalarini, so‘zni, uning tarkibi va yasalishini, boshqa so‘zlar
bilan bog‘langanda o‘zgarishini kuzatish tajribasi to‘plana boradi. Mana shu tajribalar asosida
o‘quvchilar nazariy umumlashmalarni o‘zlashtiradilar, bular asosida esa grammatik tushuncha va
orfografik qoidalar shakllanadi.
O‘quvchilar nutqini o‘stirish boshqa o‘quv predmetlaridan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar bilan
ham uzviy ravishda bog‘lanadi. Ona tili darslarida o‘quvchilar til yordamida tabiat va kishilar
hayoti haqida bilim oladilar; ular kuzatishni, o‘ylashni va ko‘rganlari, eshitganlari, o‘qiganlari
haqida to‘g‘ri bayon qilishni o‘rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug‘atini boyitishga samarali
yordam beradi, nutqni to‘g‘ri tuzishni o‘rgatadi.
O‘qish darsi va u bilan bog‘liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o‘quvchilarga tabiat
hodisalari, kishilar
hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala
qilish haqida bilim beradi. Bu darslarda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o‘stirishga keng
imkoniyat mavjud. SHe’r, maqolalarni o‘qish, o‘qilganlarni
qayta hikoyalash, ekskursiyada,
predmet va tabiat hodisalarini kuzatish vaqtida ko‘rganlarini hikoya qilish o‘quvchilar og‘zaki
nutqini o‘stirish vositasidir. Ona tili darslarida esa yozma nutqni o‘stirish uchun keng imkoniyatlar
mavjud. Grammatikani o‘rganish va o‘qish darslarida o‘quvchilar bajaradigan so‘z birikmasi, gap
tuzish, bayon, inshoga doir turli xil mashqlar nutqiy malakalarni egallashda ularga yordam beradi.
Grammatika va to‘g‘ri yozuv darslarida tilni maxsus o‘rganish bilan bolalar alohida tovush,
bo‘g‘in, so‘z va gaplarni eshitishga va aytishga o‘rganadilar. Ular narsa, harakat, belgi bildirgan
