|
Май 2021 10-қисм Тошкент май 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot», 2021. 202 бBog'liq 10.Pedagogika yonalishi 1 qismМай 2021 10-қисм
Тошкент
MARKAZIY OSIYO XALQLARI ROSSIYA HUKMRONLIGI OSTIDA
Usmonov Ulug’bek Abdullayevich
Qo’qon shaxridagi ayrim fanlar chuqur o’rganiladigan
5-VIDUMI ning tarix fani o’qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Rossiya hukumatining Markaziy Osiyoda olib borgan
siyosatining ijobiy va salbiy tomonlari haqida yozilgan. Sovet Ittifoqi Markaziy Osiyo xalqlari
hayoti va madaniyatiga ta’siri xususida yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
imperializm, nostaljik, Panislomiy, Islom dini, konservativ, etnologik va
antropologik, jadidchilik
Rossiyaning O’rta Osiyodagi bosqinlari ajoyib jug’rofiy va insoniy xilma-xillikni boshqa-
rish imkoniyatini berdi. Fath uchun sabablar asosan iqtisodiy bo’lmagan, Rossiyaning ushbu
hududga o’tishini aniqlagan omillar murakkab va o’zaro bog’liq edi. Ular orasida chegaraning
tarixiy tortib olinishi, ofitserlar korpusining harbiy shon-sharafga chanqoqligi va Britaniyaning
O’rta Osiyoga Indus daryosidan o’tishga qo’rquvi, shuningdek imperializmning yuqumli ritori-
kasi o’rin olgan. Boshidanoq Rossiyaning maqsadlari qonun va tartibni minimal holatda ushlab
turish va yangi sub’ektlarning an’anaviy turmush tarzini imkon qadar o’zgartirish, bunday yon-
dashuv hududning uzoqligi va hatto uning qolgan qismidan ajratib turilishi qo’llab-quvvatlandi.
Ruslar, boshqa mustamlaka kuchlar singari, vaqti-vaqti bilan qo’zg’olonni boshdan kechirdilar,
umuman olganda juda mahalliylashgan xarakterga ega edi, lekin ruslar dastlabki bosib olish
davrida namoyon bo’lgan juda katta harbiy ustunlik, xonliklar aholisining samarali qarshilik
ko’rsatishga qodir emasligi va undan keyin qo’zg’olon yoki bo’ysunmaslik bilan olib borilgan
og’irmuomala minimal qarshilikni ta’minladi. Buxoro amiri hokimiyatini saqlab qolish, Xiva
xonligida aholining katta qismini, xususan, shahar sinflarini, Islom diniga sodiq qolgan, an’anav-
iy fikrli musulmon hukmdorlari sifatida qoldirdilar. Ammo ruslar, xoh qasddan bo’lsin, xoh bosh-
qa mustamlaka hokimiyat singari, butun mintaqada o’zgarishlarning qo’zg’atuvchisi bo’lishdi.
Mintaqaviy iqtisodiyot asta-sekin Rossiyaning xom ashyo va yangi bozorlarga bo’lgan ehtiyojini
qondirish uchun tartibga solindi. Bu qurilishni talab qildi. Temir yo’llar 1888 yilga kelib Kaspiy
temir yo’liga erishildi. Samarqand 1899 - 1905 yillarda Orenburg - Toshkent temir yo’lining
qurilishi yakunlandi. Turkiston-Sibir temir yo’li keyinchalik Jahon urushi oldidan boshlangan
va 1930 yilgacha qurib bitkazilmagan. Toshkent va Samarqandning yangi shahar atroflari devor
bilan o’ralgan shaharlardan uzoqroqda qurildi, ammo yangi tashkil etilgan garnizon shaharlari
singari, mahalliy xizmat va materiallarga muhtoj edi. Shuningdek, ruslar o’zlarining yangi
sub’ektlarining farovonligini mutlaqo e’tiborsiz qoldirmadilar. Dastlab ikkala yarim himoyada
mahalliy qul savdosiga chek qo’yishga harakat qilindi. Sug’orish loyihalari boshlandi va ikki
tilli boshlang’ich ta’lim berildi. Ehtiyotkorlik bilan kiritildi. Mustamlaka Osiyoda bo’lgani kabi,
O’rta Osiyo xalqlarining adabiyoti, tarixi va qadimiyligini o’rganuvchi rus olimlarining ishlari
juda kichik, ammo ta’sirchan rus ma’lumotli elita, ayniqsa qozoqlar orasida, rangli o’tmish
haqida nostaljik xabardorlik uyg’otdi. Milliy yoki madaniy o’ziga xoslik hissi. O’rta Osiyodagi
asosiy etnik guruhlar - o’zbeklar, qozoqlar, turkmanlar, tojiklar va qirg’izlar - rus madaniyatining
ta’siriga birinchi bo’lib javob berganlar. Ularning yangi ustalari bilan dastlabki aloqalari, asosan,
vositachilar orqali amalga oshirilgan.
Shunisi ajablanarliki, tatarlar, qozoqlarning ko’proq musulmon dunyo jamoatchiligi va ularning
qabilalari va urug’-aymoqlari emas, balki “millat” ekanliklarini anglashlariga hissa qo’shdilar.
Bundan tashqari, tatarlar orqali ular oqimlarga duch kelishdi. 1870-yillarda ruslar tatar ta’siriga
qarshi ikki tilli rus-qozoq maktablarini yaratdilar, bu maktablardan g’arbiy elitalar ajralib chiqdi.
|
| |
