7
1.4. Inklyuziv taʼlim asoslari
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilarni taʼlim jarayoniga jalb qilishga oid
qonun hujjatlarini bilish va ularning taʼlim olishlarini qoʻllab-quvvatlashning turli
strategiyalari. Imkoniyati cheklangan oʻquvchilarni taʼlim jarayoniga jalb etishga
qaratilgan tadbirlar. Zamonaviy taʼlim yondashuvlari orqali imkoniyati cheklangan
oʻquvchilarning dunyoqarashi va hayotiy koʻnikmalarini shakllantirish. Imkoniyati
cheklangan oʻquvchilar bilan ishlashda yuzaga keladigan muammolar va
ularning
yechimlari.
II. MUTAXASSISLIK FANLARI
2.1. Mutaxassislik fanlarining nazariy-amaliy asoslari
Mutaxassislik fani va taʼlimning asosiy nazariyalari, ularni amaliyotga tatbiq
etishning samarali usul va vositalari. Oʻquvchilarning turli taʼlimiy ehtiyojlari
asosida taʼlim-tarbiya jarayonini tashkil etishning oʻziga xos xususiyatlari. Yoshga
doir pedagogika, psixologiya asoslari, bolalar bilan ishlash usul va metodlari. Ilmiy
kompetensiyalarni shakllantirish.
Bolalar tarbiyasi va ta’lim rivojlanishida
psixolog Vigotskiy Lev
Semyonovich (1896–1934)ning “Eng yaqin rivojlanish sohasi” (Zone of Proximal
Development) nazariyasi. Bu nazariyaga ko‘ra, ta’lim oldinda borishi va bolaning
rivojlanishini o‘ziga ergashtirishi zarurligi. Bola yangi ko‘nikmalarni
o‘zlashtirganidagina rivojlanish yuzaga kelishi. Bola yangi koʻnikmalarni real
hayotdan ajralmagan holda, o‘zida bor bo‘lgan bilimlar asosida o‘zlashtirishi.
L. S. Vigotskiy “yetilish jarayonidagi, ertaga yetiladigan, hozir paydo
bo‘layotgan holatdagi funksiyalarni rivojlanish mevasi deb emas, rivojlanish
kurtaklari, gullari, ya’ni endigina yetilib kelayotgan funksiyalarni “Eng
yaqin
rivojlanish sohasi” deb tushuntirganining mohiyati.
Konstruktivizm pedagogikada nazariy hamda amaliy yo‘nalish sifatida.
Bilimlarni ta’lim oluvchilar tayyor holda emas, har kim hayoti davomida o‘z atrof-
muhitini tushunishni konstruksiyalashi. Konstruktivist o‘qituvchining o‘ziga xos
xususiyatlari, o‘qituvchining ta’lim oluvchilarning muammoli, yo‘naltirilgan
tadqiqot faoliyatida konsultant, tashkilotchi va muvofiqlashtiruvchi sifatidagi roli.
Bola intellektining rivojlanishi (J. Piaje), eng yaqin rivojlanish sohasi (L. S.
Vigotskiy), o‘quv maqsadlari taksonomiyasi (B. Blum), intellektning ko‘p turliligi
(G. Gardner), konstruktivizm (Arends) haqidagi ma’lumotlar va ulardan amalda
foydalanish pedagogikada nazariy hamda amaliy yo‘nalish sifatida.
8
Umumiy oʻrta taʼlimning Davlat taʼlim standartlarida hamda Milliy oʻquv
dasturida belgilangan oʻquvchilarning asosiy kompetensiyalari va hayotiy
koʻnikmalarini rivojlantirishga yoʻnaltirilgan usullarni amaliyotga tatbiq etishning
samarali yoʻllari. Oʻquv dasturining mazmuni mos keladigan
samarali usullarini
tanlash, interfaol metodlarni qoʻllash. Pedagogik va psixologik bilimlardan
foydalanib pedagogik vaziyat va hodisalarni kuzatib borish, ularni tahlil qilish.
Zamonaviy axborot texnologiyalarini fanga singdirish. Dars vaqtini oqilona
rejalashtirish, darsning maqsad, shakl va usullarni aniqlash. Oʻquv reja va davlat
taʼlim standartlari, shuningdek, maktab ishi bilan bogʻliq boshqa hujjatlar (taʼlim
tizimining tuzilishi va vazifalari, maqsadlari, huquqiy asoslari, taʼlim
muassasalarining tashkil etilishi va faoliyati).
O‘quvchilarga metakognitiv strategiyani o‘rgatishda turli yondashuvlardan,
shu jumladan, rejalashtirish, nazorat qilish va o‘z-o‘zini baholash ko‘nikmalarini
rivojlantirish strategiyalaridan foydalanish. Individual ta’lim
ehtiyojlaridan kelib
chiqib, o‘quvchilarga o‘z vaqtida differensial yordam berish. Dars mavzusini
amaliyot bilan (hayotdagi misollar yordamida) bog‘lash. Dars davomida har bir
o‘quvchiga o‘z g‘oyalari va qarashlarini ifoda etish imkoniyatini berish.
O‘quvchilarni darsda faol qatnashishga ruhlantirishda ularning shaxsiy
qiziqishlaridan foydalanish. O‘quvchilarni darsga qiziqtirishda turli usullardan
foydalanish. Sinfda samarali muloqotni ta’minlash.
Ta’lim-tarbiya jarayonida motivatsion vaziyatlarni yaratish, ularning
samaradorligini tahlil qilish va kerakli natijalarga erishishda o‘z harakatlarini
o‘zgartirish.
Sinfni boshqarish. Huquqiy madaniyat, odob va axloq me’yorlarga rioya
qilish, professional axloq qoidalari, ijtimoiy kompetensiyalarga ega bo‘lish, eng
yuqori sifat standartlariga erishishga intilish, sifatga e’tibor berish;
innovatsiyalarni
qabul qilish; o‘zgarishlarni qabul qilish va ularga moslashish
istagi; o‘z tajribasini doimiy ravishda tahlil qilish va kasbiy amaliyotga
o‘zgarishlar kiritish; barcha bolalar o‘rganishi va rivojlanishi mumkinligiga
ishonch, har bir bolaning shaxsini hurmat qilish.
Ta’lim natijalarini baholash va diagnostika qilish uchun turli usul hamda
vositalardan foydalanish. O‘quvchilarning bilimlarni egallash darajasini (hajmini)
muntazam va tizimli ravishda kuzatib borish. O‘quvchilar
erishgan yutuqlarni,
natijalarni tahlil qilish. Dars rejasi va usullarini moslashtirishda tahlil natijalaridan
foydalanish.
O‘quvchilar bilimini baholash natijasida olingan ma’lumotlarni inobatga
olgan holda darsning aniq, o‘lchamli maqsad va natijalarini aniqlab, dars rejasini
ishlab chiqish. Darsning maqsadlari, o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va
o‘zlashtirishiga mos keladigan dars shakllari va usullarini rejalashtirish. Tegishli
9
o‘quv, namoyish va tarqatma materiallardan foydalanishni rejalashtirish.
Ta’limning aniq va o‘lchanadigan natijalarini, shuningdek,
ushbu natijalarga
erishishda aniq muddatlar (yil, chorak, dars) uchun vazifalarni aniqlash, ularni
rejalarda shakllantirish. O‘quvchilarning bilimini baholash natijasida olingan
ma’lumotlarni inobatga olgan holda rejalarni muvofiqlashtirish.
