4.3. Texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash tizimining mazmuni
Texnik ekspluatatsiyasining dunyo amaliyotida texnik xizmat ko‘rsatish
va ta’mirlashning rejaviy-ogohlantiruvchi tizimi qabul qilingan. TXK va T
tizimining quyidagi darajalari belgilangan:
- Davlat miqyosida, tarmoqlararo va tarmoq darajalaridagi tizim
me’yorlari va talablari mulkchilik shaklidan va muassasaviy bo‘ysunishidan
qat’iy nazar barcha tashkilotlar uchun majburiy bo‘ladi.
Masalan, “Avtomobil transporti harakatdagi tarkibiga texnik xizmat
ko‘rsatish va ta’mirlash haqidagi Nizomi” qishloq xo‘jaligidagi avtomobillar
uchun ham va boshqalar uchun ham majburiy;
- Tarmoq ichidagi darajadagi tizimda birlashmalar, xoldinglar, xissadorlik
jamiyatlari, kompaniyalar ekspluatatsiya xususiyatlari va to‘plangan
tajribalari asosida, rejaviy-ogohlantiruvchi tizim tamoyillarini saqlagan holda
“Avtomobil transporti harakatdagi tarkibiga texnik xizmat ko‘rsatish va
ta’mirlash haqidagi Nizomi” me’yorlaridan foydalanib, o‘zlari uchun TXK va
T tartibotlarini ishlab chiqadilar. Bunda shu birlashmaga kiruvchi korxonalar
guruhi uchun tizim tavsiyalari majburiy bo‘ladi.
50
Kasbiy ijtimoiy darajadagi tizimda TXK va T tizimini ishlab chiqishni
ijtimoiy tashkilotlar, assotsiatsiya va birlashmalar amalga oshiradi, ammo
tizim tamoyillari va me’yorlari foydalanish korxonalari uchun tavsiya sifatida
bo‘ladi.
Masalan, AQSH ning SAE muxandis jamiyatining texnik xizmat
ko‘rsatish bo‘yicha qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan texnik xizmat
ko‘rsatishning rejaviy ogohlantiruvchi tizimi va boshqalar.
Bu usul bilan ishlab chiqilgan tavsiyalar juda nufuzli bo‘lib katta
ko‘lamdagi va qimmatbaho kuzatuvlarni o‘tkazish va tizimni ishlab chiqish
uchun imkoniyati bo‘lmagan ko‘pchilik korxonalar tomonidan to‘liq yoki
to‘g‘rilab foydalaniladi.
Masalan, “Avtomobil transporti harakatdagi tarkibiga texnik xizmat
ko‘rsatish va ta’mirlash haqidagi Nizomi” bir necha o‘nlab yillar davomida
shakllanib, takomillashgan. 1943 yilda “Avtomobillarga profilaktik xizmat
ko‘rsatish haqidagi Nizom” tasdiqlangan edi. 1947, 1949, 1954, 1963, 1974,
1989-1994 yillarda bu hujjat, avtomobillar konstruksiyasi takomillashuvi,
ishlash sharoitining o‘zgarishi, to‘plangan tajribalarni hisobga olgan holda
takomillashib borgan. U avtomobil konstruksiyasi, puxtaligi va ishlash
sharoiti o‘zgarishini hisobga oladi, ikki qismdan iborat.
Birinchi qismda TXK va T asoslari, tarmoqdagi texnik siyosat, TXK va
ta’mir turlari va vazifalari, davriylik, ish hajmi, avtomobil va agregatlar
resursi, TXK va JT da turish me’yorlari, TXK ning namunaviy umumlashgan
amallar nomlari, ekspluatatsiya sharoitini hisobga olish va me’yorlarini
tuzatish usulari, TXK va ta’mirni tashkil qilish bo‘yicha asosiy qoidalar
keltirilgan.
Ikkinchi qismda muayyan avtomobil rusumlari va modifikatsiyalari
bo‘yicha me’yorlar, shu jumladan: TXK va T turlari, TXK davriyligi, amallar
ro‘yxati va ish hajmi, avtomobil resursi (yoki mukammal ta’mirgacha bosgan
yo‘li), ish hajmining ish turlari bo‘yicha taqsimoti, ximmotologik karta va
boshqa ko‘rsatmalar keltirilgan. Bu Nizomda asosan sobiq ittifoq avtomobil
51
zavodlarida ishlab chiqarilgan avtomobillar uchun me’yorlar keltirilgan
bo‘lib, hozirgacha o‘sha avtomobil rusumlari uchun amal qiladi. Nizomda
quyidagi TXK va T turlari va vazifalari keltirilgan.
Kundalik xizmat ko‘rsatishning vazifalari quyidagilardir: harakat
xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan umumiy nazorat; avtomobilning tashqi
ko‘rinishini kerakli darajada saqlab turish; uni yonilg‘i, moy va sovutish
suyuqliklari bilan to‘ldirish; TXK harakat tarkibining ishidan keyin yoki
yo‘lga chiqishidan oldin bajariladi.
TXK-1, TXK-2 ning vazifasi - avtomobil agregat va mexanizmlarining
texnik holati parametrlarining o‘zgarishi jadalligini kamaytirish, buzilish va
nosozliklarni oldini olish va aniqlash, nazorat, moylash, qotirish, sozlash va
boshqa ishlarni o‘z vaqtida bajarish yo‘li bilan atrof muhit muhofazasi,
harakat xavfsizligi va ishdagi tejamkorlikni ta’minlash.
Tashxizlash (diagnostika) ishlari TXK va ta’mirning texnologik elementi
bo‘lib, tegishli ishlarni bajarish vaqtida mashinaning texnik holati haqida
ma’lumotlar beradi. Vazifasi, davriyligi, nomi va bajariladigan joyiga qarab,
tashxislash ishlari 2 turga bo‘linadi: umumiy (TSH-1) va elementlar bo‘yicha
chuqurlashtirilgan (TSH-2) tashxizlash.
TXK o‘rnatilgan davriylik chegarasida, amallar ro‘yxatiga kiritilgan
ta’sirlar bo‘yicha, QXT agregatlari, uzellari va tizimlarining buzilmasdan
ishlashini ta’minlashi zarur.
Yiliga
2
marta
o‘tkaziladigan mavsumiy xizmatning vazifasi-
mashinalarni mavsum o‘zgarishiga, yil fasllariga qarab ekspluatatsiyaga
tayyorlashdir.
Texnik xizmat ko‘rsatish MTPning o‘zida yoki ixtisoslashgan servis va
ta’mir korxonalarida, texnik xizmat ko‘rsatish stansiyalarida, ta’mirlash
ustaxonalarida,
markazlashgan
texnik
xizmat
ko‘rsatish
bazalarida
o‘tkaziladi.
Ta’mirlash, ishning vazifasi va xarakteriga qarab mukammal va joriy
turlarga bo‘linadi.
52
Mukammal (kapital) ta’mirlash QXT va agregatlarning yo‘qotgan ish
qobiliyatlarini qat’iylashtirilgan tiklash uchun xizmat qiladi va keyingi
mukammal ta’mirlashgacha yoki hisobdan chiqarishgacha yangi mashina va
agregatning 80% resursini ta’minlashi lozim.
Agregatni mukammal ta’mirlash uni to‘liq qismlarga ajratish, nuqsonlarni
aniqlash, tiklash yoki detallarni almashtirib yig‘ish, sozlash va sinashni
ko‘zda tutadi. Agregatning bazaviy va asosiy detallari ta’mir- talab
bo‘lganda, uni to‘liq qismlarga ajratish va ish qobiliyatini joriy ta’mir yo‘li
bilan tiklash mumkin bo‘lmagan holda, mukammal ta’mirga yuboriladi.
Mukammal ta’mir asosan avtotransportga xizmat ko‘rsatadigan
ixtisoslashgan avtota’mir korxonalarida bajariladi. O‘zbekistonda QXT
agregatlarini ta’mirlash korxonasi O‘zagromashservis uyushmasi tarkibida
faoliyat ko‘rsatmoqda. Joriy ta’mir paydo bo‘lgan buzilish va nosozliklarni
bartaraf etish hamda mashina va agregatlarni mukammal ta’mirgacha resurs
me’yorlarini ta’minlash uchun belgilangan. Uning xarakterli ishlari
quyidagilar:
ajratish,
yig‘ish,
chilangarlik,
nuqsonlarni
aniqlash,
payvandlash, bo‘yash, detal va agregatlarni almashtirish. JT da bazaviylardan
tashqari, chegaraviy holatga etgan detallarni almashtirishga yo‘l qo‘yiladi.
Mashina joriy ta’mirlashda mukammal yoki joriy ta’mir talab qiladigan ayrim
agregatlar, mexanizmlar va detallar almashtirilishi mumkin. JT, ta’mirlangan
agregat va mexanizmlar navbatdagi TXK-2 dan kam bo‘lmagan ish vaqtida
buzilmasdan ishlashini ta’minlashi lozim.
O‘zbekiston Respublikasi "Nizomi"dagi me’yorlar sobiq Ittifoq Nizomi
me’yorlarini Respublika tabiiy-iqlim sharoitini hisobga oluvchi (K
3
)
to‘g‘rilash koeffitsienti qiymatlariga ko‘paytirish orqali berilgan. QXT uchun
bunday me’yorlar ishlab chiqish bilan O‘zagromashservis Uyushmasi va
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash instituti shug‘ullanmoqda.
MTP bo‘yicha TXK va JT me’yoriy ish hajmi asosan mashinani ishlab
chiqargan zavodning tavsiyasi, Respublika davlat standarti yoki boshqa
53
tashkilot tomonidan sifatining me’yoriy talablarga mosligi haqidagi
xulosasiga asosan tanlab olinadi.
“O‘zbekiston Respublikasi avtomobil transporti harakatdagi tarkibiga
texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash to‘g‘risidagi Nizom” da TXK va JT ish
hajmi me’yorlari, jumladan ayrim avtomobillar uchun quyidagi me’yorlar
keltirilgan (5.3-jadval). Bu me’yorlar quyidagi sharoitlarga mos:
- ishlatish sharoiti I toifa (K
1
= 1,0);
- asosiy (bazaviy) avtomobil (K
2
= 1,0);
- Respublikaning issiq, quruq iqlimiy kichik tumani;
4.1-jadval
Harakatdagi tarkibning TXK va JT ish hajmi me’yorlari
Harakatdagi tarkib
rusumi
Bir marta xizmat ko‘rsatish ish hajmi, ishchi-
soat
JT, ishchi-
soat/1000 km
KXK
TXK-1
TXK-2
engil avtomobil
0,35
2,5
10,5
3,3
yuk avtomobili
0,45
2,5
10,6
4,0
Barcha
turdagi
yarim tirkamalar
0,3
1,0
5,0
1,45
Boshqa sharoitlar quyidagi to‘g‘rilash koeffitsientlari orqali hisobga
olinadi. (4.4, 4.5, 4.6, 4.7, 4.8 - jadvallar)
- IV tajovuzkor bo‘lmagan atrof-muhit (K
3
= 1,0);
4.2-jadval
Ishlatish sharoitlariga ko‘ra me’yorlarni tuzatish koeffitsienti - K
1
Ishlatish
toifasi
Me’yorlar
Texnik xizmat
ko‘rsatish
davriyligi
Joriy ta’mirlash meh-
natining
solishtirma
hajmi
Mukammal
ta’mirgacha
bajarilgan ish vaqti
Motorlar
Boshqa
agregatlar *
I
1,0
1,0
1,0
1,0
II
0,9
1,1
0,8
0,9
III
0,8
1,2
0,7
0,8
IV
0,6
1,5
0,5
0,6
54
Mashina uchun ham shu qiymatlarni olish mumkin.
- avtomobilning yurgan yo‘li mukammal ta’mirgacha yuriladigan yo‘l
me’yorining 50...75% ni tashkil etadi (K
4
= 1,0);
- Korxonadagi avtomobillar soni – 200...300, texnologik mos guruhlar
soni 3, (K
5
= 1.0).
4.3-jadval
Harakatdagi tarkibning turlari va uning ishini tashkil etishga k o‘ra
me’yorlarni tuzatish koeffitsienti - K
2
Harakatdagi tarkib turi va uning
ishini tashkil etish
Me’yorlar
TXK va JT
mehnat
hajmi
Agregatlarning
mukammal ta’mirga-
cha yurgan yo‘li *
Zahira
qismlar sarfi
Baza (asos) avtomobili
1,00
1,00
1,00
Mingashma shatakchilar
1,1
0,95
1,05
Bir tirkamali avtomobillar
1,15
0,9
1,1
Ikki tirkamali avtomobillar
1,2
0,85
1,2
5 km dan ortiq masofada
ishlaydigan o‘zi ag‘dargich
avtomobillar
1,15
0,85
1,2
Bir
tirkamali
yoki
qisqa
masofada
(5
km.gacha)
ishlaydigan
o‘zi
ag‘dargich
avtomobillar
1,2
0,8
1,25
Ikki tirkamali o‘zi ag‘dargich
avtomobillar
1,25
0,75
1,3
Ixtisoslashtirilgan
harakatdagi
tarkib
(uskunalarning
murakkabligiga ko‘ra)
1,1
1,2
-
-
- Avtomobil uchun ham shu qiymatlarni olish mumkin.
| 