a)
b)
d)
g)
6.7-rasm. Pachoqni chiqarish va tekislash shakli:
a-ushlagich yordamida pachoqni chiqarish; b-ushlagich yordamida to‘g‘rilash; d-bir
pachoqni bartaraf etish; g-bir necha pachoqni bartaraf etish
Silliqlash ishlari to‘g‘rilanayotgan yuzaning shakliga mos ushlagichlar-1
bilan tekislash bolg‘achalari yordamida qo‘lda yoki maxsus jihozlar va
mexanizatsiyalashgan moslamalar yordamida bajariladi.
Masalan, mashina qanotlarining cho‘zilib ketgan erlarini urish yo‘li bilan
to‘g‘rilab bo‘lmaydi. Bu hollarda juda pachoq bo‘lgan va tekis bo‘lmay
qolgan yuzalar kesib olib o‘rniga kerakli listni payvandlash yo‘li bilan
69
tekislanadi. qiyshiqliklar va egilishlar maxsus mexanik kengaytirgich yoki
gidropresslar yordamida to‘g‘rilanadi.
G‘adir-budur bo‘lib qolgan yuzalar, payvand choklari maxsus
termoplastik massalar (PFN-12, TPF-37), epoksid elimlari yoki yumshoq
kavsharlash usullarini qo‘llash bilan silliqlanadi.
Yuza tekislab bo‘lmas holatda bo‘lsa, ayrim bo‘laklari temir arra, temir
qaychi yoki boshqa asboblar yordamida kesib tashlanib, o‘rniga shablon
yordamida metall listlardan tayyorlangan bo‘laklar payvandlanadi.
Kuzov detallarining umri mashinalarning umumiy yurgan yo‘li yoki
ishlash muddati bilan hisoblanadi.
Uzoq ishlashi bo‘yicha kuzov detallari ikki guruhga bo‘linadi:
- oldingi va orqa qanotlar, orqa g‘ildirak tepa qismlari, oldingi qism
qirralari;
- oldingi va orqa panellar, yuk tashish qismi va salon pollari.
Birinchi guruh detallarining yaroqsiz holga kelishi kuzovning tashqi
ko‘rinishiga
salbiy
ta’sir
ko‘rsatadi,
ammo
uning
baquvvatlik
ko‘rsatkichlarini o‘zgartirmaydi. Ikkinchi guruh detallarining zanglashi va
chirishi mashina baquvvatliligini pasaytiradi. Kuzovning yon ustunlari va
lonjeronlarining chirishi bunga misol bo‘la oladi.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, birinchi guruhdagi har qanday detalni
almashtirish maqsadga muvofiq emas, chunki ikkinchi guruh detallarining
ishdan chiqqungacha payvandlangan joy yaroqsiz holga kelib qolishi
mumkin. Birinchi guruh detallarining zanglab emirilishi mahalliy xarakterga
ega bo‘lib, uncha katta bo‘lmagan yuzalar shikastlanadi. Ularni ta’mirlashda
termoplastik massalar, epoksid tarkiblar va yumshoq kavsharlardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi vaqtda katta yuzadagi emirilishni tiklash uchun ta’mirlashning
«panel» usuli ko‘p qo‘llaniladi. Zanglash yoki falokatga uchrash natijasida
shikastlangan kuzov bo‘lagi olib tashlanadi, hamda uning o‘rniga yangisi
70
yoki boshqa mashinadan kesib olingan xuddi shunga o‘xshash ta’mirlash
detali (paneli) o‘rnatiladi.
Avariyaga uchragan kuzovlarni to‘g‘rilash uchun mahsus moslamalardan
foydalaniladi, ular kuzov profili bo‘yicha, geometrik o‘lchamlariga rioya
qilgan holda, tortish yo‘li bilan o‘z holatiga keltiriladi. Bu maqsadlar uchun
R620 rusumdagi jihozlardan foydalaniladi. Uning ramasiga mashina
qotiriladi, qo‘lda yoki gidravlik to‘g‘rilash moslamalarida kuzovni tortish va
to‘g‘rilash ishlari bajariladi. Yuk mashinalarining metall kuzovlari kabina va
tayanchlardagi kabi to‘g‘rilanadi. Kuzov metallining qalinligi tayanch
metallining qalinligidan katta bo‘lganligi uchun payvandlash ishlari
osonlashadi, ammo to‘g‘rilash qiyinlashadi.
Payvandlash ishlari ko‘pincha elektr yoyli usulda bajariladi, to‘g‘rilash
ishlaridan avval esa yuza 600
650
S gacha qizdiriladi.
Bo‘yoqchilik ishlari kuzov ishlari bilan o‘zaro bog‘liq. ATK sharoitida
bo‘yash va gruntlash bo‘yoqsepgichlar yordamida bajariladi.
Eng ko‘p tarqalgani bosim ostida bo‘yoq sepish (0.3
0.7MPa) bo‘lib, u
mahsus jihozlar talab qilmaydi. Buning uchun bo‘yoq eritkichlar yordamida
suyultiriladi. Lekin bo‘yoq qurigach, eritgich uchib ketadi va yuzadagi
bo‘yoq zarrachalari orasida yoriqlar hosil bo‘lib, yuzaning zanglashga qarshi
xususiyati, ko‘rinishi va sifati pasayadi.
Takomillashgan bo‘yash usullaridan biri kamroq eritkich qo‘shilgan
bo‘yoqlardan foydalanish: bo‘yoq 50
70
S gacha qizdiriladi va 0.15MPa
bosim ostida sepiladi, natijada buyoqni 25% gacha tejash mumkin. Bu usul
bo‘yoqni yuzaga tekis va qalinroq sepish imkonini beradi va yuza silliq
chiqadi. Ammo yong‘inga qarshi havfsizlik qoidalariga asosan, bo‘yoqchilik
ustaxonalarida bo‘yoqni faqat issiq suv bilan isitish mumkin, lekin isitish
anjomi bo‘yash kamerasidan tashqarida bo‘lishi kerakligi qiyinchiliklar
tug‘diradi.
Hozirda vaqtda bo‘yoqni mahsus jihozlar yordamida 10
30MPa bosim
ostida, 0,17
1,0 mm diametrli sepgichlar yordamida sepish usulidan ham
71
foydalanilmoqda. Bunda mehnat unumdorligi juda yuqori bo‘ladi va
bo‘yashda katta maydondan foydalaniladi. Bu holda quyuq bo‘yoqlarni
eritmasdan turib foydalanish mumkin. Bo‘yash vaqtida tumanlik hosil
bo‘lishi juda kam va bir sepishda kerakli bo‘yoq qalinligiga erishish mumkin.
Bo‘yalgan yuzaning sifati boshqa usullarga qaraganda pastroq chiqadi,
chunki yuqori bosim hosil qilish uchun foydalaniladigan plunjerli nasoslar
bo‘yoqni bir tekis sepilishini unchalik ta’minlay olmaydi. Hozirda bu
kamchilikni bartaraf etish yo‘llari topilgan.
Bo‘yash ishlari texnologik jarayoni quyidagi tartibda bajariladi: metall
yuzani bo‘yashga tayyorlash (zangdan, eski bo‘yoqdan yuzani tozalash),
shpatlevka surtish (yuzaga surtiladi va silliqlanadi), gruntovka surtish (GF-
021 surtib, 1,5
2,0 soat quritiladi), bo‘yash (ML-12, ML-197, ML-110
turidagi bo‘yoqlar sepilib, yuza 130
140
S da 20 soat davomida, shu
jumladan chang yopishmasligi uchun 2 soat, bo‘yoqning yopishqoqligini
quritish uchun 6 soat, mustahkam bo‘lishi uchun 12 soat quritiladi).
Zanglashdan himoyalash. Mashinalarning zanglashiga moyillik qiluvchi
asosiy omillar havoning harorati, namligi va tarkibida tuzlarning mavjudligi
hisoblanadi. Respublikamizda avtotransport vositalarining aksari qishloq
joylarida, og‘ir ekstremal sharoitlarda ekspluatatsiya qilinadi va saqlanadi.
Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan mineral o‘g‘itlar, gerbitsidlar va
defoliantlar transport vositalarining kuzovlari va boshqa qismlariga, iqlim
sharoitlariga qaraganda ko‘proq zarar etkazadi.
Atrof muhit ifloslanishi havo tarkibidagi agressiv kimyoviy moddalarning
oshib ketishiga, bu esa, o‘z navbatida mashinalarda zanglash jarayonlari
tezlashishiga
olib
keladi.
Dunyodagi
metrologik
xizmatlarining
ma’lumotlariga ko‘ra, atmosfera oltingugurt ikki oksidi (S
2
O) bilan ko‘proq
ifloslanmoqda, natijada havodagi namlik bilan qo‘shilib sulfid kislotasini
hosil bo‘lmoqda. Kislota mashina detallariga o‘tirib, zanglashni tezlashtiradi.
QXT detallarining zanglash turlari orasida elektr kimyoviy zanglash
o‘zining katta tezligi bilan ajralib turadi. Bunday zanglash metall yuzalarida
72
elektr tokini o‘tkazadigan elektrolit (tuzlar, kislotalar va ishqorlarning
suvdagi eritmasi) hosil bo‘lishi natijasida yuzaga keladi.
QXTlarning barcha tashqi va ichki detallari zanglashga uchrashi mumkin.
Kuzov detallari yupqa (0.5
1,2 mm) po‘latlardan tayyorlanadi va faqat
ozgina qalinlikdagi gruntovka bilan himoyalanadi, ular 2
2,5 yil
ekspluatatsiyadan keyin, zanglash natijasida, ayrim joylari ishdan chiqadi.
Qishloq xo‘jalik texnikasi zanglashini oldini olishning ikki yo‘nalishi
mavjud. Birinchisi - zanglashning oldini olish, ikkinchisi zararli muhit
ta’siridan himoyalash tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Albatta, zanglashni keltirib chiqaruvchi sabablarni yo‘qotish maqsadga
muvofiq, lekin buni qisman amalga oshirish mumkin. Iqlim ta’sirini oldini olish,
asosan, mashinalarni yopiq joylarda, shamollatishni yaxshi tashkil qilish bilan
amalga oshiriladi. Zararli moddalar ta’sirini kamaytirish esa qishloq xo‘jaligida
ishlatiladigan ximikatlarning zararsizlaridan foydalanib maqsadga erishiladi. Lekin
bu masala kelajakda hal qilinishi mumkin, holos.
Qishloq xo‘jalik texnikasini loyihalashda va ishlab chiqarishda
ishlatiladigan materiallarni to‘g‘ri tanlash va ijobiy konstruksion ishlamalar
bilan korroziyalanishni kamaytirish mumkin. Shu bilan birga, kuzov
detallarini loyihalashda har xil iflosliklar va namlik yig‘iladigan «cho‘ntak»
joylarni mumkin qadar kamaytirish, tarkibida agressiv moddalar kam bo‘lgan
yonilg‘i moy mahsulotlaridan foydalanish lozim.
Keyingi yillarda mashinalarni espluatatsiya va ta’mirlash davrida zararli
muhit ta’siridan himoyalash keng qo‘llanilmoqda. Mashinalarning tashqi
qismini himoyalash uchun, ular yuzasiga zanglashga qarshi materialdan
yupqa parda qoplanmoqda. Buning uchun asosan quyidagi materiallar: plastik
moy (PVK (GOST 19537-74), VTV-1 (TU 38181180-78), UNZ po TU
38001277-76), mastika (№ 579, № 580, BMP-1, №4010) va konservatsiya
moyi qullaniladi. Zanglashga qarshi parda detallarni zanglashdan saqlash
bilan birga shovqinni ham kamaytirishga yordam beradi.
| 