7.14-rasm. Mashina faralarini sozlash
3. NIIAT E-6 va PRAF-2 asboblari yordamida faralarni sozlash (7.2 va
77.3-rasmlar). Buning uchun asbob mashinaning gorizontal holatiga moslab
sozlanadi. So‘ng, yoritgich yoqilib ekranda hosil bo‘lgan ellips markazi,
ekran markazi bilan bir nuqtaga keltiriladi, ya’ni yoritgich sozlanadi.
7.15-rasm. NIIAT-E-6 asbobining tuzilishi:
1-linza, 2-ko‘zgu, 3-shayton, 4-ekran, 5-asos, 6-mahkamlagich, 7-ko‘ndalang
shtanga, 8-yo‘naltiruvchi, 9-yoritgich, 10-ushlagich.
107
Tumanga qarshi faralarni rostlashda fara korpusi mahkamlash boltiga
nisbatan bo‘ylama va ko‘ndalang vertikal tekisliklar bo‘yicha buriladi. Farani
shunday o‘rnatish lozimki, mashina oldida 5 m masofada joylashgan
ekrandagi nur dog‘ining yuqori chegarasi, fara markazlari balandligidan 100
mm pastda o‘tkazilgan gorizontal chiziq bilan mos tushsin.
Yoritish jihozlarining yaroqsiz detallari almashtirish yo‘li bilan
ta’mirlanadi. Tekshiruv-nazorat asboblariga TXK. Asboblarning ishlash
qobiliyati va to‘g‘ri ko‘rsatishi tekshiriladi. Ularning nosozliklari sim
chulg‘amlarining kuyishi, simlarning uzilishi, noto‘g‘ri ko‘rsatishi va h.k.
Agar ularni tuzatib bo‘lmasa, yangisiga almashtiriladi.
7.16-rasm. A-farani tekshiruvchi PRAF-2 asbobi; 1-optik kamera, 2-to‘g‘ri
burchakli prizma, 3-buraluvchi o‘q.
7.17-rasm B-Optik kamera shakli; 1-linza, 2-fotoelement, 3-milliampermetr, 4-
ekran.
108
Moy bosimi, suv harorati va yonilg‘i sathining ko‘rsatkichlari datchik va
qabul qiluvchilarning ishchanligini tekshirish uchun ular mashinadan echib
olinadi va mahsus jihozlar yordamida me’yor ko‘rsatkichlariga taqqoslab
tekshiriladi.
Nazorat-o‘lchov asboblarining konstruksiyasi va vazifasining turli -
tumanligini
hisobga
olib,
quyida,
misol
tariqasida,
haroratning
magnitoelektrik ko‘rsatkichidagi asosiy nosozliklar keltirilgan: datchikni
motorga mahkamlash paytida gaykasini ortiqcha kuch bilan burash oqibatida
datchik ballonida jipslikning buzilishi(bu holda suv datchik ichiga o‘tib
termorezistorni
ishdan
chiqaradi);
termorezistor
xarakteristikasi
barqarorligining buzilishi ishlatish jarayonida termorezistorning ortiqcha va
uzoq vaqt qizishi oqibatida yuzaga keladi, masalan, motorni sovutish
suyuqligisiz ishlatilganda; tebranish va zarblar ta’sirida priyomnik
strelkasining magnit o‘qida siljishi; priyomnik ichidagi simning uzilishi.
Texnik xizmat ko‘rsatish. Datchik yoki priyomnikning nosozligi
aniqlanganda ularni yangisiga almashtirish tavsiya etiladi, chunki ular
qismlarga ajralmaydi va ekspluatatsiya jarayonida ta’mirlanmaydi.
Magnitoelektrik harorat ko‘rsatkichlar sozligini tekshirishni 20°S da va
ma’lum bir ketma-ketlik bilan amalga oshirish tavsiya etiladi, buning uchun
datchik va priyomnik mashinadan echib olinishi kerak. Priyomnik moslamaga
ishchi holatda o‘rnatiladi. Datchik to‘ldirilgan va radiator qopqog‘i bilan
berkitilgan maxsus vannaga solinadi. Radiator qopqog‘i vannadagi suv
haroratini 100°S dan oshirishga imkon beradi.
Sovutish
suyuqliklari
haroratini
o‘lchash uchun mo‘ljallangan
ko‘rsatkichlar datchigi faqat suvda tekshiriladi, chunki ularni moyda
qizdirilganda, moy jadal aralashmasligi tufayli issiqlik uzatish sharoitlari
o‘zgaradi va natijada o‘lchash xatoligi ko‘payadi.
Moy haroratini o‘lchash uchun mo‘ljallangan datchiklar moy to‘ldirilgan
vannada tekshiriladi. Moslamaga uzatiladigan kuchlanish miqdori 14 yoki
28V ga teng (nominal kuchlanishi 12 va 24V bo‘lgan asboblarga mos
109
ravishda). Suv yoki moy to‘ldirilgan vanna sekin-asta qizdirilishi lozim.
Ko‘rsatkich priyomnigining ko‘rsatishlari vannaga o‘rnatilgan simobli
nazorat termometri ko‘rsatishlari bilan solishtiriladi. Temometr shkalasidagi
bo‘linmalar qiymati 0,5°S dan katta bo‘lmasligi kerak.
Priyomnik shkalasidagi belgilardan ko‘rsatishlarni yozib olishdan avval
kamida ikki daqiqa kutib turish lozim. Agar xatolik quyida keltirilgan
qiymatlardan kichik bo‘lsa, priyomnik va datchik soz holatda deb
xisoblanadi:
7.2-jadval
Priemnik
shkalasining
tekshiriladigan
nuqtalaridagi
harorat,
S
40
80
100
110
120
Ruxsat etilgan xatolik,
S
8
5
5
6
6
Xatolik yuqori bo‘lgan holatda harorat ko‘rsatkichning priyomnigi va
datchigini alohida tekshirish lozim.
Agar bu ko‘rsatkichlar me’yor chegarasida bo‘lsa, asboblar soz holda
hisoblanadi, aks holda yangisiga almashtiriladi.
Mashinaga umumiy diagnoz qo‘yish
Diagnoz qo‘yish deb, mashina yoki uning agregatlarini va mexanizmlarini
bo‘laklarga ajratmasdan turib, texnik holatini aniqlashga aytiladi va u
mashinalarga TXK va JT ishlari texnologik jarayonini boshqarish
elementlaridan biri hisoblanadi.
Tekshiruv-diagnoz
qo‘yish
ishlari
davrida
mashinaning
harakat
xavfsizligini ta’minlovchi agregatlarning holati aniqlanadi, TXK dan avval
diagnoz qo‘yilib ish hajmlari aniqlansa, TXK va JT dan so‘ng bajarilgan
ishlarning sifati tekshiriladi. Bajariladigan ish hajmi, davriyligi, ish turlari,
mo‘ljal-langanligi va TXK, JT texnologik jarayonida tutgan o‘rniga qarab,
diagnoz qo‘yish ishlari D-1, D-2 va D
r
kabi turlarga bo‘linadi. Ularning
texnologik jarayondagi o‘rni avvalgi bo‘limlarda keltirilgan.
110
D-1 dan asosiy maqsad harakat xafsizligini ta’minlovchi agregat va
mexanizmlarning texnik holatini (tormoz, boshqarish mexanizmi, oldingi
g‘ildiraklarni o‘rnatish burchaklari, yoritish asboblari), chiqindi gazlarning
zararliligini va yonilg‘i sarfini aniqlashdan iborat. D-1 asosan, 1-TXK bilan
birgalikda o‘tkaziladi.
D-2 dan asosiy maqsad mashinaning tortish-iqtisodiy ko‘rsatkichlari
bo‘yicha to‘liq texnik holatini aniqlash va asosiy agregat, tizim va
mexanizmlarning nosozligini aniqlashdan iboratdir. D-2, 2-TXK dan 1
2
kun avval o‘tkazilib, ish hajmi aniqlab olinadi hamda ishlar tugagach, uning
sifati nazorat qilinadi. D-2 buyurtma bo‘yicha JTdan avval ish hajmini
aniqlab olish uchun ham bajarilishi mumkin.
TXK va JT ishlari o‘tkazish uchun ma’lumotlar diagnoz qo‘yish jihozlari
va ixcham, ko‘chma asboblar yordamida olinadi. TXK va JT ishlari bajarish
davrida nosozliklarni va buzilishlarni aniqlash uchun, ("operativ -texnologik"
diagnoz qo‘yish D
r
), ko‘chma va statsionar asboblar qo‘llaniladi.
Mashinani
to‘liq
diagnozlashdan
maqsad-uning
ekspulatatsion
ko‘rsatkichlarini (motor quvvati, yonilg‘i sarfi, harakat xafsizligi va tashqi
muhitga ta’siri) va agregat hamda uzellarining texnik holatlarini aniqlashdan
iboratdir (7.1-jadval). Mashina yoki uning agregatlari bo‘yicha kerakli
ko‘rsatkichlar aniqlangach, ular me’yorlar bilan solishtiriladi. Farqlar katta
bo‘lsa, chuqurroq diagnostika o‘tkazilib, mavjud nosozliklar aniqlanadi.
Mashinalarga diagnoz qo‘yish qo‘zg‘almas jihozlar yordamida yoki
ekspulatatsiya sharoitida bajariladi. Ekspluatatsiya sharoitida tormoz
tizimining texnik holati va yonilg‘ining chiziqli sarfi aniqlanishi mumkin.
Maxsus jihozlar yordamida diagnostikalash yuqori samara beradi, chunki ular
yordamida mashinani kerakli tezlikka chiqarish, kerakli yuklanishni berish va
har xil sharoitlarni namoyon qilish mumkin.
Mashinalar ekspluatatsiyasida asosiy diagnostikalash ko‘rsatkichlari
quyidagilardan iborat: N
k
-g‘ildirakdagi quvvat; V
a
-harakat tezligi; R
k
-
g‘ildirakdagi etaklovchi tortish kuchi; F
f
-harakatga qarshilik; S
v
-erkin yurish
111
yo‘li; S
r
-tezlanish yo‘li; t
r
-tezlik va j
r
-tezlanish vaqti; Q-yonilg‘ining
solishtirma sarfi; S
t
-tormoz yo‘li; R
t
-tormozlash kuchi; t
z
-sekinlanish vaqti;
S
z
-sekinlashish yo‘li; R
b
-tashqi ta’sir etuvchi kuchlar (shinaning yo‘l bilan
ilashishiga ta’sir etuvchi kuchlar); SO-chiqindi gazlar zaharliligi; A-shovqin
balandligi.
7.3-jadval
Diagnoz qo‘yish ko‘rsatkichlari va ularni aniqlash jihozlari
Mashinalarning
ekspluatatsiya
xususiyatlari
Diagnoz qo‘yish
ko‘rsatkichlari
Diagnoz qo‘yish jihozlari
Maxsus
Universal
Tortish-iqtisodiy
N
k
,P
k
,V
a
,F
f
,
S
v
,S
p
,t
p
,J
p
,
CO,A,Q
Tortish
xususiyatini
aniqlash jihozi
Aralash
jihoz,
umumlashgan
Tormozlanish
P
t
,S
t
,J
z
,t
z
,S
z
Tormoz jihozi
Aralash
jihoz,
umumlashgan
Yurish qismi
P
b
Yurish qismi holatini
aniqlash jihozi
Aralash
jihoz,
umumlashgan
Mashinaning quvvati, tejamkorligi va atrof muhitga ta’sir ko‘rsatkichlari
bo‘yicha diagnozlash. Ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatadiki mashinalarning
ko‘pgina qismi nosoz holda, ya’ni to‘liq quvvatidan foydalanmay hamda
yonilg‘ini me’yoridan ko‘proq sarflab ishlatiladi. Bu kamchiliklarning 70%
ni KXK da sozlash va tekshirish yo‘li bilan bartaraf qilish mumkin.
Kamchiliklarning asosiy sabablari yonilg‘i o‘tkazgichlarning nozichligi,
filtrlarning tiqilib qolishi, shinadagi bosimning pasayishi va shu kabilar
hisoblanadi. Ammo 20%ga yaqin hollarda, nuqsonlarni aniqlash uchun
diagnozlash ishlarini bajarish zarur. Qolgan 10% ga yaqin hollardagi
yonilg‘ining ko‘p sarf bo‘lishiga haydovchi mahoratining pastligi va
foydalanish sharoiti sabab bo‘ladi. Hisoblar shuni ko‘rsatadiki, shahar
sharoitida yonilg‘ini me’yoridan ko‘p sarflash hollarini aniqlash va o‘z
vaqtida unga qarshi chora tadbirlar ko‘rish bilan, butun mashina saroyi
bo‘yicha sarfni 3
5%gacha kamaytirish mumkin.
112
Mashina motorining quvvati va tejamkorligi pasayishini quyidagi ifoda
orqali, etakchi g‘ildiraklarga motordan keladigan quvvat-N
k
ni aniqlab tahlil
qilish mumkin.
| 